DUDBUT'K'A

GAGAUZİAŞ AVT'ONOMİURİ T'ERİT'ORİA

Dixaşzima muşi: 1.831 km2
Maxoroba muşi: 171.500
Dudnoğa muşi: Komrat
Manz’agerepe muşi: Jilentunaşk’ele Uk’raina, gyulvaşk’ele Romania

Gagauziş Turkulik, kianas na skidun Turkiş dialekt’epeşen ar teri ren. Gagauzişi Turkulik; Azerişi Turkuli, Turkmenişi Turkuli do Turkiaşi Turkuli k’ala Turkiş nenaş grup’aşi Oğuzişi grup’i 3’opxups. Am sum dialekt’epeşi doloxe, Turkiaşi dialekt’is irişen dido na mengaps xolosoni dialekt’ik Gagauzepeşi dialekt’i ren. Am nenak, Osmanuri Turkulişi stenaş amaxtimeri; Turkuli, Arabuli, Farsuli nenapeşi oqopinot koguixampineren do xolo na skidut’es geografiapes manz’ageri mutepeşi na rt’es Grek’i, Bulgari, Romeni, Moldovani do Rusiş xalk’epeş nenapeşi dido nenape, nena mutepeşis amiqonerenan. An3’ineri oras, lit’erat’uruli Gagauziş Turkulişi doloxe dido Slavuri nena amaxtimeri ren. Gagauzepek, Osmanuri alboni va igurerenan do Osmanuri oç’aruşi lit’erat’urati va ik’itxerenan. Osmanuri oras do emuşk’uleni ginz’e p’eriodişi doloxe K’irilişi albonite ç’areli Turkuli svarape dik’itxerenan.

1957 3’anaşakis Gagauzepes mutepeşi alboni va aqverenan. Gagauzepek çkvaneri orapeşi doloxe Grek’uri, Bulgaruli, Rusuli do Romenuri nenapeşi oguru do am nenapeş albonepeşi oxmaru dvaç’irerenan. 1918-şen 1932 3’anaşakis K’irilişi alboni, 1932-şen 1957 3’anaşakis Lat’inuri alboni kaixmarerenan. 1957 3’anas Moldovaşi S.S.R.L. Mağaloni Sabçoetişi k’ararite Rusul albonis ar jur bonca elum3xvineri, K’irilişi originişi oqopinot Gagauzişi alboni kogui3’opxineren. 1957-şen 1996 3’anaşakis astaxolo K’irilişi alboni, 1996 3’ana şk’uleti Lat’iniş albonişi oxmarus gyoç’k’erenan. Gagauziş Turkuli, oç’aruş nenaşi oqopinot ar nenaş o3’opxinuşi oxandupepes Rusul nenaşi stena aqveren. Gagauzişi Turkulis, morfologia, fonet’ik’a do sent’ak’sişi oqopinot koguigoşoguras na Slavişi stena mç’ipaşaşi memagnenan. Gagauzişi Turkulis an3’ineri orapes na skidun jur dialekt’i uğun. Maartanik ren 3ent’ruli (Komrati do Çadiri) dialekt’i, majuranikti ren 3’alentunaş (Vulkanes) dialekt’i.

K’anonişi noç’ares, Gagauziş t’erit’oriaş ofi3ialuri nena muşi “Gagauzuri, Rusuli do Romenuri” ren. Gagauzepes, avt’onomiaşi p’eriodi şk’ule mtelixolo speropes nanaşnena mutepeşi oxmaruşi şansi aqves. 11. oş3’anuraşakis Krist’iani ek’lesia mutepeşiş doloxe namtini teologiuri p’roblamepe aqverenan mara am p’roblamepeşi sebebite ek’lesiapeşi doloxe eşo dido didi ok’irtu va iqveren. Mara, 1054 3’anas Krist’iani ek’lesisak, Ort’odok’si do K’at’olik’i oqopinot jur nana mezxebişa kok’uirteren. 3’oxleni orapes na rt’u steri Gagauzepeşi doloxe an3’ineri orapes xolo Babt’ist’iş do Advent’ist’iş grup’apek do xolo antepeşi ek’lesisape korenan.

Gagauzepes dido ginz’eşi orapes oç’aruşi lit’erat’ura va aqverenan. Çkvaneri orapeşi doloxe umengaperi albonepeşi oxmaru na dvaç’irerenan Gagauzepek na skidut’es dobadonapeşi albonepete Turkul svarapeti kogamiğerenan. İntelakt’uali Gagauziş lit’erat’uraşi omordus, Mihail Çakiris dido k’ap’et’işi stena uğun. Çakirik, edo 1934 3’anas Gagauzişi Turkulite ipti gazeta kogamiqoneren do am nenas lit’erat’urot ar nenaşi oqopinu şeni iptinurot daçxiris konun3’eren. 1934 3’anas Gagauzişi Turkulite “Baseraburi Gagauzepeşi İst’oria” coxoni ar sup’ara kogamiqoneren. Am sup’arak ar Gagauzi şk’elen na iç’aru Gagauzişi ipti ist’oriuli noç’are ren. Çakirik xolo, 1939 3’anas Gagauzuri-Romenuri nenapuna kogamiqoneren do İncili nanaşnena muşite doç’areren. 1957 3’anaşen an3’ineri dğaşakis Gagauzişi Turkulite 25-30 k’onari lit’erat’uruli xvenape gamaqoneri ren.