DUDBUT'K'A

GAGAUZEPEŞİ XOLOSONİ İST'ORİA

Gagauzepek 3’oxleni orapes, Dobruca iptinerot Balk’aniş dixaşi namtini raionepes skidurt’esşi 18. oş3’anuraşi mtelixolos eşo mk’uleşi p’eriodepete na iqu Osmanuri-Rusiş limapeşi noğirate, Bulgarepeşi ontxupe do Rusepeşi gurmonoxtime ocoxinute mcveşi dobadona mutepeşi konaşkverenan do Moldovaşi doloxeni dixapeşa obargus kogyoç’k’erenan. Am xtimas, Moldovaşi Boyarepek mamtini dulyapes Gagauzepes konuşvelerenan. Do xolo am xtimas, 1774 3’anaşi Ç’it’a K’aynarcaş Ak’t’iş stena na aquşi mtiniti uoç’k’ondinuşi voret.

1770 3’anas, Moldovas arik Çadiri majuraniti Orak coxoni jur oput’e na dodges; sakvarepe muşis mç’ipaşaşi k’ireri, mtinişi do foduli Gagauzepek, 1812 3’anas imza na kogeidginu Bukreşiş Ak’t’iş çodinate do Tatarepek Bucağişen na kogamiqones şeni, arçkva xolo Rusepeşi gurmonoxtime ocoxinute, k’arta maçorbaces 50 desetina let’a na komeiçinu şeni Bucağis nibargerenan, 1818 3’anas Çadiruri Gagauzepek “Çadir Lunga”, Orakuri Gagauzepekti “Avdarma” coxoni oput’e dodgerenan. Uk’açxe na moxtes Gagauzişi mamonoxtimepeş rak’amiti am sakvariş sebebişi oqopinot moinz’ineren.

Eşopete oş3’anaşen doni Rusi do Romenepeşi xe3ales na skidut’es Gagauzepek, 1906 3’anaşi 3’anağani tutas, na3ionaluri k’ult’ura do oqopinoba mutepeşişi oskedinu do oşletinu şeni, Atmaca Pavli oğlu Andrei Galatanişi dudmaxvencobate Rusi do Moldovanepes (Romenepes) dudi e3’azderenan, Komratis Resp’ublik’a kogedgerenan. Mara, am oğodobas Çariş Rusetişi malimurepeşk’elen xe kogeidvineren. Rusişi carepek Komratis mendaxterenan do mtelixolo xalk’i Soborişi 3’oxles komuqonerenan, mtviriş jin burgili mutepeşişi jin dodginerenan do çkvaneri p’at’işi oğodapape doqverenan do am oxoşkvaş hareketiti doçodinerenan. Komratiş Resp’ublik’aşi skidalak jur doloni steri dido mk’ule oraşi doloxe iqveren. Andğa am hareketik, Gagauzişi bandaras ar muru3xite temsili do sembolize ixvenen.

Namtini Gagauzepek, skidalaşi oskedinuş p’at’inobaşi sebebite 1909-1910 3’anapes Oşkenda Asiaşa mendaxterenan do Turgayişi raionis nibargerenan. Uk’açxeni orapes namtini Gagauzepek 1925 3’anas xolo Oşkenda Asiaşa mendaxterenan do Taşkenti do emuşi xolosoni raionis nibargerenan. Rusepe do Romenepeş şkas k’arta oras na iktiret’u Baserabiaşi mancoba, çodinaşi oqopinot 10 K’undura 1947 3’anas imza na kogeidginu Parisiş ak’t’işi çodinate Rusias ik’atineren, ek’ule irişen çodinasti Moldova SS Resp’ublik’a coxo k’ala ist’oriaşi lit’erat’uras amaxteren.

Moldovaşi SS Resp’ublik’ak kogeidginuş k’ule, Gagauzişi dixapek up’lanurot, doragaderi jur burmeşa na ok’irteren şeni, Gagauzepeş maxarobaşi % 80 ik Moldovas, % 20 ikti Uk’rainas elaskideren. Aşopete Bucağişi raionis na skidut’u Gagauzişi xalk’ikti jur burmeşa kok’irteren. 1980 3’anapes Sabçoetiş Artonobaşi doloxe na isağu na3ionaluri oxonk’anupeşi xalepeşen şvela na yezderen Gagauzepek, 1937 3’anas “Gagauziş Xalk’iş Organiza3ia” coxoni ar grup’a kogedgerenan. Am oxonk’anuk 12 3’ilva 1989 3’anaşi Gagauziş avt’onomiaşi nan3’k’ort’oli iqveren, 31 Gimua 1990 3’anas Gagauziş Xalk’iş P’arlament’o kogeidgineren do Stefan Topalikti Diddudmaxvenci kogui3’opxineren.

1994 3’anaşi oşkendapes Resp’ublik’a Moldovak, Gagauziaş maktalaşi mancoba Gagauzişi xalk’is meçamu şeni k’arari meçeren, do am tema şeni na ixazirinu Gagauziş Dixaşi xususuri st’at’uşi k’anonik (No: 344-13) 23 Xrist’ana 1994 tariğis k’abuli ixveneren. Am k’anonik, Gagauzepek Moldovaş Resp’ublik’aşi artonobas uinversurot oqopinute namtini, çkvaneri tema do sperope şeni k’anonişi gamağumiş hak’k’i meçeren. Do xolo am k’anonik, Gagauziş Dixaşi irişen didi maktaleşi dudik Dudmaxvenci ren ya zop’ons. Gagauziş Dixaş mtelixolo ofi3ialuri buropek do mak’amepek Dudmaxvenciş xe3elas ren, emus mek’ireri ren ya zop’ons. Gagauziş Dixaş ofi3ialuri nena Gagauzuri, Moldovanuri (Romenuri) do Rusuli ren. Gagauziaşi dudnoğati Komrati ren. Gagauzepes am k’anonite self det’ermina3iaşi hak’k’i komeiçineren. Gagauzepes xususurot st’at’u na meçaps am k’anonik zop’onski, xalk’işi p’arlament’ok; k’ult’ura, ilimi, gamantanu, obargu, muni3ipalit’iş xizmet’epe, şursağoba, sp’ort’i, butçe, ek’ologia, finansia do ek’onomiaşi speropes Moldovaşi dudk’anonis uinversurot oqopinute k’anonişi gamağumuşi hak’k’i meçameri uğun. 5 Mirk’ani 1995 tariğis Gagauziaş Avt’onomiuri Resp’ublik’aş sinorepeşi o3’opxinu şeni na ixvenu referandumişi çodinas, 3 noğa do 29 oput’eşi oqopinot 31 skidalaşi dixas Gagauzişi Dixas amaxtimuşi k’arari kogamaxteren. 5 Mirk’ani 1995 tariğis na ixvenu referandumişi çodinate Gagauzişi Dixas na amaxtu skidalaşi dixapek antepe renan:

Noğape: Komrat, Ciadir-Lunga, Vulcaneşti. Oput’epe: Alekseevka, Avdarma, Baurçi, Beşalma, Beşgoz, Budjak, Karabalia, Kazayak, Çokmeydan, Çeşmekoy, Koselia Ruse, Kiriet Lunga, Kirsova, Kongaz, Kongazcikul de Jos, Kongazcikul de Sus, Kipçak, Kotovskoe, Dezgindja, Duduleşti, Etulia, Etulia Noue, Ferepontevka, Gaydar, Joltay, Tomay.