DUDBUT'K'A

"K'AVE YEMENİŞEN MULUN"

K’ave ren cinciğapişarepeşi (Rubiaceae) familiaşen. Am familiaşi Coffea sort’işen ren. Ncaş xilişi p’ip’ila ixalen. İmkven. Ok’uleti 3’k’ari varna mjas ik’aten do eşo işven. K’ave ren irişen didi majurani k’omer3ialuri p’rodak3ia p’et’roliş k’ule. K’aveşi nca na iz’iru maartani semt’i, Habeşist’anişi Kaffa na rt’u içkinen. Am semt’işi coxo ren Arabulot “qahvah”. K’aveşi coxo akolen moxtu yado icerinen. Arabepes k’ave var uçkit’esşi, ixmarinet’eren am tkvala keifi na meçaps oşumoni, ğvinişi oxo3’onaten. Tkvalas aqveren andğaneri oxo3’ona ma-14-ani oş3’anuras.

K’aveş ncaşi pukirepe ren xçe do mskva şuraloni. Mbuli steri mç’ita, muşi xilişi doloxe iz’iren jur p’ip’ila. İxaçkaşi, nanç’inerot sum 3’anaş k’ule, gyoç’k’aps oçanus. 30- 40 3’anaşi morgvalis udodginu na çans ar nca uğun emus. Muşebura nişkvinanşi, 8- 10 met’roşakis iginz’anen. Muşi xilepe perpot o3’ilu şeni, udodginu i3xop’inen. 4- 5 met’roşi ginz’enobas ikaçen. Muşi k’elepe solağanoni, qinoras na var dibğen, çxant’eri do muşi k’un3’uli m3’k’ili na ren but’k’ape uğun. Dido mç’imoni, nanç’inerot t’u3anoba 18- 24° C-şi şkas na ren do doği na var iz’iren, ek’vat’orişi 25 çirdili - 30 omjoreş şkaşi ot’k’apus irden. Qini t’aronepes nca ğurun. Astaxolonuri t’emp’eret’uraşi oktirobapekti meçapan zarari nçaşa. Qorops şu at’mosferi. K’aveşi ncak irden udodginu mç’ima na mç’ips t’rop’ik’uri t’erit’oriapes. Nat’uras çkvadoçkva sort’epe muşi iz’iren nati, xvalot coffea arabica do coffea robusta coxoni sort’epe ixaçken.

Dido mç’imaş k’ule, k’aveşi ncak ipukiren jur varna sum fara ar 3’anaşi doloxe. Menceloni do k’ap’et’i şuraloni ren. Yasemin do port’uk’aliş ncaşi pukirepes nungaps. Opukirus na gyoç’k’u ağani ar k’aveş ncaşi t’ot’epes 20- 30 şilya pukiri naçanen ar 3’anaşi doloxe. K’aveşi pukiri ren xçe. Yasemini steri şura uğun. K’aveşi xili içkinen “k’aveşi mbuli” coxoten, muşi didinoba, forma do peris na uğun mengapobapeşi sebebiten. Muşi doloxe ren jur p’ip’ila. P’ip’ilape artikartis na o3’k’en k’ele ren 3’ori, galeni k’eleti morgvali. K’arta p’ip’ilaşi doloxe koren ar tasi. K’ak’alişi 3’ori jinuk’i muşis doloxe koren k’ap’et’i ar mgvanaşvalaten opşeri, k’ut’ali ar ğara. Mgvanaşvalaşi t’abak’ati ren mç’ipe ar t’k’ebiten. T’k’ebişi galeti koren umosi k’ap’et’i ar t’abak’a. K’aveşi p’ip’ila ixmarinasunon na, p’ip’ila var gamiğinen t’k’ebişen.

Habeşist’anis na iz’irinu iptineri k’aveşi mzgudaşen omraleri coffea arabica, muşi mağaloba 800- 2.000 met’roşi şkas na ren germaloni p’lat’ope varna vulk’anuri meoktapes irden. Mç’imoni k’arta p’eriodiş k’ule, ipukiren. Xilepeşi monç’inu şeni, dvaç’irs nanç’inerot çxoro tuta. T’ip’iuri ar coffea arabicaşi ncak meçaps nanç’inerot xut k’ilo xili ar 3’anas. Am xilepeşen gamulun ar k’ilo k’aveşi p’ip’ila. Jvaruli skit’a peris ovaluri coffea arabicaşi p’ip’ilapeşen na ixvenen k’aves uğun umosi ç’it’a k’afeini, coffea robustas na uğunşen. Umosi nostoneri do loqa ar mskva şura uğun coffea arabicas. Coffea arabica ixmarinen oşişen 70 nisp’et’iten mtel kianas. Murenki zabunobape do k’limat’uri xalepeşa var ren dido menceloni. Am sebebiten, muşi omralu ren umosi meç’ireli do z’viri.

İrişen dido na içkinen sort’epe renan Brezilia, Oşkenda Yulva Afrik’a, Hindist’ani, Endonezias na irden “Bourbon” do Latin Amerik’as na irden “Tipica”. Tico, Blue Mountain, Mundo Novo, Caturra, San Ramon steri ç’eşidepeti koren. Coffea arabicaşi asit’işi nisp’et’i ren coffea robustaşişen umosi ç’it’a do mskva şuraloni. Am sebebiten, am sort’i igorinen didopeten. Coffea robusta irden 0- 600 met’roşi şkas. Şorşolerot ipukiren. Muşi xilepeşi mordinus dvaç’irs nanç’inerot 10- 11 tuta. İrişen dido na içkinen sort’epe muşi renan Java-İneac, Nana, Kouliou do Congensisi.

Yemenişi Vali Ozdemir Paşak muğeret’u k’ave 1517 3’anas Mp’olişa, na şveret’u do dido na mo3’onderet’u. K’ave iqu, dido na iqoropinen ar oşumoni mk’ule p’eriodişi doloxe. Sarayişa amaxtu. Sarayişi dulyapeşa “mak’avemaxvenceloba”ti ik’atinu. Padişahi varnati oxen3alaşi didilepeşa k’ave ogibuten dulya na uğut’u mak’avemaxvence i3xunet’u mek’ireli do p’ici genk’ileri mitxanepeşen. Mak’avemaxvence rt’uşi sadrazami na iqu mitxanepeti iz’iru Osmanuri ist’orias.

Sarayişen k’onağepeşa do ok’uleti oxorepeşa na amaxtu k’ave iqoropinu Mp’olişi xalk’işk’elen mk’ule p’eriodişi doloxe. Eç’opineri ugibu k’aveşi p’ip’ilape ixalinet’u t’ağanepes. Onçamurepes geiçaminet’u. Cezvepeşi doloxe igibinet’u. Suriyeluri jur Arabik gon3’k’u iptineri k’avexana Mp’olişi raioni Tahtakales, 1544-s. Mp’olişa na moxteret’u Venedik’uri tacirepes mo3’ondes k’ave. Entepek iğes am oşumoni Venedik’işa. Aşopetenti Avrop’urepekti içines k’ave iptinerot 1615-s. K’avek nunçişu P’arisişa 1643-s do Londraşati 1651-s. Avrop’urepek duxvenes k’aveşi p’lant’a3iape, kianaşi çkvadoçkva t’erit’oriapes. Cavas 1712-s k’aveşi xaçka gyoç’k’u. Olandak ordu k’ave Cava do Yulva Hintişi K’un3’ulapes, Fransiakti Ant’ilişi K’un3’ulapes.

Turkialuri mak’aveloba içkinen Kurukahveci Mehmet Efendişi coxoten. 1857-s Fatihis na dibaderet’u Mehmet Efendik Suleymaniyeşi Medreses ik’itxuş k’ule, gyoç’k’u oxanduşa muşi babaşi duk’anis. 1871 3’anas, dulyaşi mance na iqveret’u Mehmet Efendik gyoç’k’u k’ave gamaçuşa, ugibu k’ave oxalu do omkvuten. Anatoliasti k’aveşi p’lant’a3ia oxvenu şeni, ar-jur nena na itku do xolo, gecgineri var iqu izmocek, am varna em sebebiten. K’ave iqveret’u Oxen3aluri monop’oloşi p’rodakt’i Majurani Kianuri Limaşi p’eriodis.