K'OLXİDAŞİ AĞANURİ YEÇKİNDU Ar xvameri ç’adari çkva muikten. Andğaneri dğalepes, mit’ologiaşi ilhamuri odude K’avk’asia do K’avk’asiaşi mskva no3’ile K’olxidas, bekimda tarixi muşişi irişen p’at’i z’irapa omç’un. Efsanepeşi dixa K’olxidas, 20. oş3’anuraşi çodina gverdales jur xasi skiri muşiş gondinuşi şkurna uğun. K’olxida nanaşi skirepek, Abxazepek do Margalepek tarixişi m3’k’upi dehlizepes var gomdunat yado icedelenan. Jur xalk’işi şilyadoşilya 3’aneri tarixepe k’ala, k’oçinobaşi tarixi k’onari mcveşi na ren k’ult’ura mutepeşi xe3aloni mencelepeş k’elen mek’arbu şeni ixandinen. K’olxidaşi mskva xalk’epeş goşoguruşen eveli “Orko post’i”şi st’rat’egiuri becitoba oxo3’onapu unon yado vicer: K’olxidaşi tabieturi mskvanobak, let’aştudeni do let’aşjindoni xampobaşen met’a geografiuri st’at’uk tarixişi k’arta p’eriodis imp’erialist’epes nostoni komik’idu. Oşka Asiaşen na mulun do K’avk’asiaş germapeşi tudendo do jilendo na golulun met’aksişi gzalepe Uçazoğaşa K’olxidas nunç’uşut’u. Tarixis Romurepe, Bizansurepe, P’ersepe, Arabepe, Moğolepe, Osmaniurepe, çodinurot Rusepeşi istila na aqu do k’arta istilak 3’anapeş morgvalis uçodine marazepe yoçkindu. Çodina imp’erialist’i istila ren Rusepeşi xegedva. Rusepeşi istilas 1917 Gimuaşi gektala k’ala vasfi gundunu varnati şekili aktiru. 18. oş3’anuraşi majura gverdis Olande K’avk’asiaşa hucumi na monz’ines Rusepek, artneri p’eriodis Omjore K’avk’asiaşa na nat’k’va3et’es İranurepe do Osmaniurepe k’alati p’at’işi icedelet’es. Ortodoksi Xrist’iani Okortulek, İranurepe do Osmaniurepeşen moçitu şeni mutepeşi steri Ortodoksi Rusiaşen oçva ak’vandu do 1801 3’anas Rusiaşa konak’atu. Aya Rusepe şeni uz’iramu fursat’i rt’u. Omjore K’avk’asias uk’abğine beciti k’orta komogu. P’at’işi na nodgitapt’es Olande K’avk’asiaşi Ç’erk’ezi xalk’epeş naxondinu amuşk’ule umosi perpu diçodinet’u çkva. Jur daçxiriş şkas na doskides K’avk’asiaşi xalk’epek tito tito Rusepeşi xe3alaşa kamaxtes. 1804 3’anas İmerias, 1808 3’anas Omargales, Rusepeşk’elen xe geidvu. Abxaziati 1810 3’anas Rusepeşa diteslimu. P’rensi Sefer Çaçbak (Mixail Şervaşiz’e) Rusepe k’ala itilafu do xalk’i muşi var ğuras yado oçvalu unt’u. Sefer Çaçbak aşo qutina Olandegulva Abxaziurepek Rusepe k’ala ocedelus naqones. 1864 3’anaşakis Ç’erk’ezepe k’ala arto nodgita mutepeşi noqones. Rusepek 19. oş3’anuraşi p’ri gverdis na gvabğes Olande K’avk’asias omancelu şeni ok’ont’rolus naqones. Kortu do Margalepeşen mencelepe 3’opxes. Aşote K’avk’asiurepeşi malime şuri K’avk’asias xe gedvu şeni ixmares. Olande K’avk’asiurepek 1864 3’anaşi pukrinoras nodgita mutepeşis çodina soti Axçipsisti geicginesşi Rusepek K’avk’asias irote xe3ala kogedges. Olandegulva K’avk’asiuri xalk’epeşen (Adigepe do Abxazepeşi gulva no3’ile Cigetepe) Osmaniuri dixapeşa içvinuş k’ule 1877- 78 Osmania-Rusiaşi limas Turkiaşen na moxtu 1.500 k’onari magureşi meşvelute Abxazepek yedgites. Rusepek na var meşvent’es k’ap’et’işi nodgitaşa uçareli konoskidesşi Abxazia didote Abxazepeşi iqu. Mara Osmaniurepek na kades askeruli omxvacu var qvesşi Rusepek xolo dok’ont’roles do 50.000 k’onari Abxazis çkva dobadona mutepeşişen yebargu dvaç’ires. Artikartis na naqonu jur uçvaş t’ragediaş k’ule Abxaziaşi let’ape didote komuiçodu. İşte am orapes Kortuepek t’ani o3’ires. Abxaziaşi upşu do dido xampa let’apek, Kortu burok’rat’i do gamantanerepes lejveri dobinapt’u. Am p’eriodis ginz’e vadoni mç’ipaşaşi oxesap’us kodololes. Na içkinen steri Uçazoğaşi p’icepek antik’uri orapeşen doni k’ortaşi k’oçepe kiana k’ala ok’oambarupt’u do k’ortaşi ek’onomiaşa k’aixeşa numxvacupt’u. Majura xalk’epe steri Kortuepesti Uçazoğa dvaç’irt’es do akonaşis Omargaleş let’apeşen nunç’uşut’es. Emdğaneri Omargalek, Okortule şeni p’roblemi var yoçkindinapt’u mara aşo na naqonasunon çkar mitisti garanti var axvenet’u. Kortu nasionalist’epek xesap’upt’es, umosi oput’uri do let’aşa mek’ireli Margalepek ginz’e vades namtini nasionaluri k’vandapete na nodgitasunt’es. Emuşeni Omargales, Margali maxorobaş om3ikanu uk’ort’u. Abxaziaşi upşu let’apek Kortuepes mç’ipaşaşi oxesap’u şeni gza komeçu. Abxaziaşa Margalepeş dobarginu do Kortuli minobaşi ok’ap’et’inute Abxaziaşi Abxazi maxoroba k’aixeşa om3ikanasunt’es, artneri oras Omargaleşen yebargerepeş sebebite Uçazoğaş p’icis Margali maxoroba dork’inasunt’es. Kortu gamantanerepek am temaş jin tezepe oç’arus kogeoç’k’es. Abxaziaşa irişen k’ai intibak’i na qvasunon xalk’i Margalepe renan ya zop’ont’es do Margalepes Abxaziaşa kodibargit yado uç’andept’es. Kortu nasionalist’epeşi p’olit’ik’apeşa “mapaşen umosi mapa” namtini Margali gamantanerepekti na ant’alet’esti otkuşi voret. Kortuli nasionalist’oba Margalepe do Svanepeti na oşimalups “Kartveluri nasionalist’oba” yado na şinapt’es uk’oro3xe Margali do Svani gamantanerik do k’oçumçanekti Kortuli nasionalist’obaşi umşkurnace mudafi nikteret’es. Lavrent’i Beria “mapaşen umosi mapa” k’oçepeşen arti ren. Beriak, T’ransk’avk’asiaşi Federasioniş K’omunist’uri P’art’iaşi Generaluri Sekret’erobaşa na geoç’k’u dğaşen doni K’avk’asia do bilasa Okortuleşi m3ika xalk’epes dido noç’irapu, Çeçeni, K’araçayuri do Mesxetepe Oşka Asia do Sibiriaşa uçvu, Abxazepeşi k’oçumçanepe oqvilapu. Jile na molapşinit Kortuli imp’erializmişi majura misali K’araçayurepeşi k’ortas maz’irenan. Kortuepeşen çkvaneri ar xalk’i Svanepe dobadona mutepeşişen yibarginu do evelis Sibiriaşa na içvinu K’araçayurepeşi dixapeşa dibarginu. Aşote Margalepeşi dobadonas Margali maxoroba na im3ikanu steri Osvanesti Svani maxoroba im3ikanu do Svanepeşi vasitate K’araçayurepeşi dixape okortulu şeni amagi ixarcinu. Mara K’araçayurepe ixarsuvinu do dobadona mutepeşişa guiktesşi am p’olit’ik’a koniçodu. Svanepek, Osvaneşa guiktesşi Kortuli imp’erializmis am k’ortas menceli kodvark’inu. Kortu gamantanerepeş ak’onari nasionalist’i oqopinuşi temelis, Frangiuri gektalaşen na yeçkindu nasionalist’obaş simadapeşen umosi dido otesiru gez’in. Kortu gamantanerepek Frangiuri gektalaşen dido perpu itesires. Muşendo oş3’anapeşen doni Kortu feodali ocağepeş berepek Avrop’as do bilasa Frangias gamintanet’es. Kortuli nasionalist’oba andğaşakis k’ap’et’işi konaqonu, xalk’işen uambare do xalk’işa medgineri. K’omunizmikti Kortuli nasionalist’obaşi “megalo idea”şa var nadgitinu. Mesela, S. Çanaşia do Berz’enişvilik, St’alinişi p’eriodis, St’alinişen na ezdes omxvacute Turkiaşi Uçazoğaşi p’icepe Kortuepeşi tarixuri let’ape ren yado ognapapt’es do am let’ape Okortuleş coxote ak’vandet’es. Am let’ape Lazepeşi ren do Lazepeti zati Kortu (!) na ren şeni let’apeş mance Okortule oqopinuşi ren yado temas onç’eloni o3’k’ert’es. Kortuepeşi asimilasioniş p’olit’ik’ape Svani do Margali xalk’epeşa mpuleri, Abxazi do Oseti xalk’epeşa aşikari itatbik’inu do 1985 3’anaşa koninç’işinu. 1985 3’ana SSRA-şi mcveşi dixapes etnik’uri xalk’epek nasionaluri minoba mutepeşiş otesciluşi gayreti k’aixeşa na monz’ines ar 3’ana yado tolis go3’omat’enan. Am 3’anas na ixvenu maxorobaşi ok’oro3xuş vaxtis namtini Margali dobadonarepek 50 3’anaş k’ule ti mutepeşi xolo Margali yado noç’arapes. Oğodapek, Omjore Osetia do Abxazias p’olit’ik’ape o3’opxu şeni na ibodet’u Kortuli nasionalist’epes raxat’i omt’inu, Margali nasionaluri minobaş osağuşi xandape xainobate goxuneri xançeri yado ovasfes. Geç’k’alas dido sap’ara na rt’u Margaluri aksioni, Okortuleşi p’rezident’obaşa na i3xunu Margali cinconi Gamsaxurdia, Kortuli nasionalist’i na rt’u şeni konişkvidu varna şinaxeri kodoskidu. Emuşk’ule na yet’k’va3u Abxazia-Okortuleşi limak, Margali aksioni mtelot doçodinu. Mara ar 3’anaşen dido na naqonu limaşa Okortuleş coxote na ik’atinu Margalepeşen şilyadoşilya ağanmordale ğuruşi Margali xalk’iş doloxe uxoşnutoba keçkindu. Limaşi çodina merhales Omargales, Margalepeşen na i3’opxu do Kortuli armia na oşkurinu menceloni milisepe meydanişa kogamaxtu. Edo xolo am milisepek namtini sotepes Kortuli armiaşa nat’k’va3es do tank’i do çkva dido silaxepe kogu3’uğes. Margali milisepes Lot’i K’obaliak go3’vancğonopt’u. Lot’i K’obaliak, Abxazia-Okortuleşi lima goşagzeri devami iqvet’uşi omordinus do osilaxus konaqonu. Edo xolo K’obaliak ar-jur fara Gudautaşa idu do Abxaziaşi p’rezident’i Vladislav Ardzinba k’ala ok’oğarğalu yado rivayeti Okortuleş irk’eles kogoşigzu. Do Abxazepek, limas Margalepeşi opasifuş meşvelute nananoğa mutepeşi moşletines do Oçamçireşa nonç’işinus kogeoç’k’es. Amuşen naşi K’obaliak, Ardzinba k’ala it’ilifonu do noğa Gali do gomorgva muşis na skidun Margalepes var eliçinas na Margalepek Kortuepes var numxvacasunon yado nena komeçu. Emuşk’uleti Ardzinbak K’obaliaşa na unt’u teminati komeçuşi Abxaziaşi armiak jur dğaş doloxe Abxaziaşi let’ape Kortuli işgaluri armiaşen dopağu. Kortuli işgaluri armia Abxaziaşen geit’k’oçinuşi Omargales kogvak’iru. Mara Lot’i K’obalias am maişgalepe, Omargales oskedinu çkar var unt’u. Margali oput’e, k’eza do noğape tito tito Margali milisepeşi oktalaşa kamaxtu. “Xçe meli” Şevardnaz’ek, Abxaziaş k’ule Omargaleti na go3’ustvasunt’u koxo3’oneret’u. Omargaleşi go3’astvinu, Okortuleşi kianaşa na guin3’k’en oşvanuşi t’ubis mek’vatu tkvala rt’u. Abxazia-Okortuleşi limaş morgvalis Rusepe p’at’işi na ithamupt’u Şevardnaz’eşi simadaş arşvaci goktiru do Rusepeşi manebraş oqopinu edo Ok’ont’aleri Oxen3alepeşi Artobaşa amaxtimuşi k’arariş meçamu rt’u Kortuli oktalak Margalepeşen muk’onari na aşkurinet’uşi delili. Şevardnaz’ek Rusiaşi p’odias gelaxeduş k’ule Margali milisepe gecginus geoç’k’u, ayati ren dido onç’eloni dulya. Rusiaşi silaxoni mencelepeş omxvacute Margaluri aksioni mk’ule oraş doloxe kodidginu. Mara na geicginu Margalepe mogaperi renan. Muşendo Margalepek çodinas, Kortuepe k’ala çkvaneroba na uğunan koxo3’ones. Var miçkinan, Okortuleşa do Omargaleşa moxtanoraş dğalepek muepe muğasunon. Mara mtini ar mutxani ren; Margalepek gagna mutepeşi iktirapan. K’olxidaşi jur cuma xalk’i Margalepek do Abxazepek ağanuri yeçkinduşa do ağanuri “Orko post’i”şa ixazirenan. Odudepe: 1. Arkeologi Mixail Trapşişi xandape, M. Gunba, Soxum, 1976 2. Abxazias skidala do k’ult’ura, Yura G. Argun, Soxum, 1976 3. Oşkanoras Abxazepe, Lazepe, Gerg Amikba, Soxum, 1974 4. P’rof. Ançebaz’eşi çkvadoçkva st’at’iape 5. P’rof. N. Marişi çkvadoçkva st’at’iape 6. “Turkiaşen çkini hak’oni k’vandape” Gazeta Pravda, S. Canaşia- N. Berz’enişvili 7. Ç’erk’ezepe, Hayri Ersoy, Mp’oli, 1993 Yaxbab Yak'alozi-Abxazi matarixe, K'ult'uruli svaruli Ogni, Nomera 2, 3'anağani 1994