"MA MARGALİ VORE" Mteli xolos na giçkinan steri; St’alinişi oras, oşkendaşa na gamaxtu Margali do Margalonaş p’roblema, mtini tkvala muşiten gza muşi kameik’vatinu. Andğa; am “acaibi” st’at’ia medias gamaxtasunon, mara aşo st’at’iape do maç’aralepe muşi, exlak’oni tkvalepeşen do ist’oriuli mtinepeşen uvare, dido m3’k’ili do p’at’i gurite na iç’areren do xoloti naiç’arasunon p’at’işi k’rit’ik’apes k’e3’ales. Margalona do Margalepeşi dava, 3’oxle do andğa var naşkumerspe şeni na isimadept; p’at’inoba, ink’raxi do garezi nam svas na ok'iğit aya dido gak’vironi ar dava ren. Kartveleburi k’ult’uraten na irderet, k’aixeşa k’itxeri na ret tkvani steri k’oçepes, k’ai nenapeten k’oçinoboni nenaş gektiramu var giçkinan-i? Mot “nenate” Margali voret? Var na nenate mot Margali “coğorepe” voret? İst’oriuli dudmaxvencepe çkini na ren Dadianepek, Margaliş oput’arepe do k’erapes na oğoderenan puciş do namtini orasti umosi p’at’inoboni muamelepe, mteli orasti mtini sebebi muşi var iqven. Oput’arepe; geç’arelepeten yeç’opinu, gamaçamu, kiraş meçamu, hediye steri meçamu, çeyizi steri meçamu, ont’uleş 3xovarepe do k’vinçepe k’ala oktiramu, elaç’k’vineri şamdanepes tolepe muşi eşağumu, yoğurti sveri xura mutepe çxant’eri mjoras e3’adgimu, organepe muşi ok’vatumu, çkvadoçkva amus na mengaps p’at’inoboni oğodape Margalonas 3’oxle dido gegapineri ondepe rt’u.(1) Berepe do motape tkvani k’ala ğarğalapt’atşi nam nenate ğarğalapt p’k’itxa-i? Margaluri vana Kortuli? Çkimi steri mtini na isimadeps iri xolo k’oçi steri, Kartvelepek do Margalepek, artikarti mutepes “k’urşumiten” oğarğalu k’abuli na var ixvenasunon ar oğodapa ren.(2) İri xolo ondişen 3’oxle, gagnape do notkvamepe muşi medias do t’elevizionis k’ainobate na oxo3’onapaps ar k’oçis, mina iqvas na iqvas, muşi xilafi mu ren? M. Z’anaşiak(3) aşo zop’ons: “Mek’alaperi ora muşi oguru na unon xalk’is, em xalk’ik arxvala mağali irderi p’ozisionis konunç’işaşi yeçkindun do na3ionaluri gok’u3xinoba entepeş doloxe irden.” Egere, mtini k’itxeri do k’aixeşa namusoni k’oçepe ret na, Gruzia do Gruzini(4) k’ala, Sakartvelo do Kartveli(5) t’erminepeşi tkvala muşi mot var oxoga3’onapenan? Am t’erminepe tkvalaş oxo3’onapute mengaperi ren-i, va na va ren-i? Artikartis na var mengapan dido k’ai giçkinan şeni, mara dido k’ai miçkin ki, a3’i k’abuli na ixvenen k’eleşi meşkvimu çkar na var iqven dulya şinupt. A3’i, am t’erminepe tkvanda oxogo3’onapaminon: Gruzia do Gruzini t’erminepe; Margalepe, Svanepe do Kartvelepeş artoba şeni suni na yeçkindineren k’olekt’ivi t’erminepe renan. Na itkvalen aya ren: Am sum xalk’ik, Gruzini xalk’i k’iderenan do dobadona mutepesti Gruzia coxo meçameri uğunan. Majura k’elen, Sakartvelo do Kartveli t’erminepe, Margalepe do Svanepeşi mtini coxope na va renan şeni k’olekt’ivi t’erminepe va renan. Sakartvelo/Kartveli t’erminepe, Samegrelo/Megreli(6) t’erminepe k’ala, var na Svaneti/Svani(7) t’erminepe k’ala diktiruna, jur t’erminikti Rusulis Gruzijaş/Gruziniş oqopinute mtini ktira var iqvasent’u. A3’i dido k’ai komiçkin ki, Margaluri nenaşi nç’araş lit’erat’ura va ren yado maana qvaten do nena gemiktiraginonan. Mara, arxvala nç’araş lit’erat’uraş mancoba, ar etnik’aş grup’i, arxvala muk na 3’opxups fakt’ori na va ren oxo3’onit. Nç’araş lit’erat’ura, ar nenaş sersiş sistema şeni oxo3’onapuş maşvele ren. Ar Margali şeni, Kartveli na va renşi mtini şeni ispat’iş oxvenu va dvaç'irs. Ma çkimebura bzop'on ki aya va domaç'irs. Mara, tkvanda namtini mtinepeş oxo3’onaputi mok’amiz’in. Amus vicer ki; tkvanda ağani mtinepe oxo3’onapuş meti namtini mcveşi mtinepeş goşinusti megişvelaminon. Mendrane çkinerk’oçepeş mteli, Margalepe Kartveli na va renşi dava k’aixeşa teslimi ikipan. Mara mu gak’vironi dulya ren ki, Margalepek am “mtini” var uçkinan! Şilyaçxoroşotxoneçdovitiş (1990) Mbuloras, Londras na ik’orobu Maxutani Avrup’aş K’avk’asologiaş K’ongreş doxedupe ixvenu.(8) Na niçinu tebliğepeşen ar teri, Margaluri do Lazuri nena şeni 3’opxeri rt’u. Cuma nena Lazurişi(9) Turkias na ren xali muşi steri, Margaluri nenati Sakartvelos na moivarenşi davape tebliğepeşi atişma na ixvenu dulyapeşen rt’u. “Namtini sebebepeşen” doni, am tebliği şeni k’amus mediaş gzate ambari na meçasunon çkar “çkinerk’oçi” Tbilisişi delegasionişen mot var mendoçkves? Çkini çkinerk’oçepe Margalepe Kartveli na va renşi dava skanden do çkimden umosi k’ai uçkinan do emuşeni. Am notkvame elbet koşignit: “Namtini oras oğarğalu, uxonaroni doskiduşen k’ai ren. Namtini oras ğarğaleri zarari komeiçinen.” Ark. Lamberti, “Samegrelo” coxoni sup’ara muşis(10) “Şilyaaşioşeçidovitosum (1633)-Şilyaaşioşjureneçidosum (1653) 3’anapes, Sakartvelos do Margalonas misioneroba p’i” yado ç’areren. Lamberti ar nenaten, “Jur dobadona movik’itxi.” ya zop’ons. Aşo var t’uk’on na, “Sakartvelo do emuşi ar pağa na ren Margalonas vort’i ya zop’ont’u. Mara am tkvalapeşi çodinas na mengaps tkvala var ixmareren. T. 3iv3ivaz’e ar k’rit’ik’uri t’ekst’i muşis(11) aşo ç’arups: “Mu p’at’i dulya ren ki, Margalonaşi namtini oput’epes, namtini berepek Kartveluri nena yano na igurapanşi mtini p’ç’arupt’aşi, k’alemi çkimik muşeni xe çkimişen muşebura na imendranen dido k’ai oxoma3’onen.” T. 3iv3ivaz’eş namtini nuansoni tkvalape muşis na ç'arun; “namtini”, “dido” k’ala, vana “mtelixolo” tkvala k’ala oktiru unon. 3iv3ivaz’e mtini zop’ons, ar Margali berek Kortuli doguronis var iguru na, Margali bereşi nananena Margaluri na ren şeni Kortuli çkar oras var aguren. 3iv3ivaz’e t’ekst’i muşis aşo naqonups: “Am sat’irepeş oç’aru va domaç'irasunt'u, am davaşi mtini tkvala aya ren.” Maç’aralek, am sat’irepe m3udi na renşi tkvalate var, iri xolo tkvalape mtini na renan şeni ç’areren. Ma, emus mtinepe na ç’areren şeni didi mardi ya otku minon. Namusoni ar k’oçik mtinepe otkuşen var aşkurinasunon. 3’oxleti k’aixeşa na ptkvi steri, ak xolo ptkvaminon: Ma Kartveli var vore, ma Margali vore.. Çkar maist’ore, manenaçkinere, nenaş çkineri var na çkva dep’art’maniş çkinerk’oçi, Margalepe Kartveli na renşi davaş ispat’i var axvenen. Margalepes, dudi mutepeşis Kartveli otkvalu şeni konuntxines(12) do a3’i emuşeni andğa do na moxtasen ndğalepes monk’onoba muşi na oxoi3’onasunon, dido orapes tesiri muşi na iqvasunon Margalona do Margalepeşi dava ak’o 3’anaşen doni t’u3a kodoskidu.(13) Çodatkvalaten, Sakartvelos do Margalonas na iqven dulyape, artoboni Sakartveloş geddginuşi izmoce, muç’o sap’onişi cğubi steri na t’k’va3u oşkendas mç'ipaşaşi kogamaxtu.(14) Koguikartveleri Margali Zviad Gamsaxurdiak ar t’ekst’i muşis,(15) çkini şeni p’at’işi tkvalate Margalepe tku. Mara, a3’i p’olit’ik’uri k’arieri muşi muç’oşi t’rajiği çodinate na meiç’k’vidu, kianas iri xolo k’oçis dido k’ai uçkin. Sebebepes iri xolo oğodape çkinis, gza meçamuş xali dvaç'irs . Andğa Tbilisiş k’elen ofi3ialuri oqopinute na koguiyasaxu Margaluri nenas, ofi3ialuri st’at’u meçamu unon. “Coğorepeşi nena” yado na şinupt Margaluri nena usinoroni mskvanobate, xampa do ç’eşidoni ren. Margaluri nenaş oğuru ar xvala Margalepe şeni var, mteli xolo k’oçinobaşeniti ar t’ragedia iqvasunon. Am p’roblema şeni, Kartvelepek uxonaroni na doskides şeni, osimadupe tkvani k’aixeşa mot var tkumert. Am atişmapes entepekti muşeni var ak’atenan? Şilyaçxoroşotxoneçidoçxoro (1989) şi 3’anas Abxaziaş t’elevizionişi oxo3’onapupe çkimi, tkvani met’k’va3umu steri p’at’inoboni va rt’u. K’oçepek oxorişen gamaxtimeri xalite ”Ma Margali var vore,” na tkumet’esşi oğarğalupete mutu skani var iqven. Lukuna do m3’ola, gza muşi mundes naaz’iren p’ira mis açkinen? Motape çkinis na moxtasen ndğalepes nena na var gemaktirasunonan oğodape var p’at. Tudeninot’epe Maç’arale Nugzar Z’oz’ua, Abxazias na skidun Margalepeşen ar teri ren. 1989 şi 3’anas Abxaziaşi t’elevizionişa gamaxtu do 1930 şi 3’anaşen doni Okorturas “ofi3ialuri” ar simada na ren Margalepe Kortu yado o3’irinu amuşk’ule k’abuli na var qvasunon ognapu. Simadape muşi ognapuşi; obaxinu, dulya muşişen get’k’oçinu, oxori muşi iroras silaxoni k’oçepeşk’elen mok’itxuten simadape muşi moivaru şeni meç’irinu do nana muşi Kortuli mediaşa gamoçkvinuten skiri muşi ok’abaxat’inu şeni otehdidinu steri hediepe niçinu! Am kart’ali, çilaturot ti mutepeşi Kartveli na şinapan namtini Margalepe şeni iç’arineret’u. Mara ağani “demok’rat’ik’uri” Okorturas çkar mitik am st’at’ia ognapus var nanç’u. (B.G. Hevit, Londraşi Universit’eşi Çkinerk’oçi, Central Asian Survery, (1993), 12 (3), s.301, 302, 303, 304) (1) İrak’li Axalaia, Peasant Reform in Mingrelia (1958); Dimit’ri Lemonz’ava, The Peasant Revolt in Migrelia 1856-1857, (1957); Don Arkanz’elo Lamberti, The Description (1901, 1938, 1990). Am noç’arepe Kortuli nenaten ren. (2) Maç’aralek na molaşinaps, 1992 şi 3’anaşi morgvalis Margalonaşi 3’alencixa raionis na iqveret’u ok’ok’idinape ren. (3) The Custom of Mourning in Georgia, İveria, 7 Mbulora 1887 (4) Rusulis Okortura do Kortu (5) Kortulis Okortura do Kortu (6) Kortulis Margalona do Margali (7) Kortulis Svanona do Svani (8) Caucasion Perspective (1992) şi 3’anas gamiçkvinu. (9) Manenaçkinerepek Lazuri do Margaluri, K’olxaş (=Zan) nenaşi ora golaxtuşi na ok’uirteren do muşebura na moirdineren jur dialekt’i yado şinapan. Omjore K’avk’asiaşi nenaş grup’i, Margaluri-Lazuri, Svanuri do Kortulişen i3’opxen. (10) The Desription in Migrelia. (11) Literary Georgia-7; 16 K’undura 1990, (Gzamşine Bregaz’e, Cuma Doişvali). (12) 1926 şi k’oro3xas 242.990 şuri Margali yado niç’arineren. (Donepe Vixmanişen eizdineren. (B.G. Hevit, Londraşi Universit’eşi Çkinerk’oçi, 75th Anniversary Conference, Xrist’ana, 1990). Okorturas, 1926 şi 3’anaşi k’oro3xapes andğaneri ndğaşakis Margali-Lazepe “Kartveli” yado niç’arineren. (13) N. S. K’ruşçev, 20. K’ongreşi Mpuleri Rap’ori, K’oçiuri K’ult’uraşi Tema, s. 55-56; Magoktire: Ahmet Fethi, Gamamçkumala Pencere, 1. Gamaçkva, Xrist’ana 1991, Mp’oli (14) Poti, Abaşa, Samt’redia, Zugdidi do 3’alencixas na iqu Margali-Kortu ok’ok’idinapeşen molişinen. (15) Literary Georgia, 3 3’ilva 1989. Nugzar Z’oz’ua, Abxaziaşi T’elevizioni, 1989 - K’ult’uruli Jurnali Ogni, K’oro3xa 6, 1994