DUDBUT'K'A

MGEREPEŞİ CİNCİ NİK'ARBİNU

Mgeri (Canis lupus), coğorepeş (Canidae) familiaşi irişen dido na iz’iren ç’eşidi ren. Coğori ar tudoni ç’eşidi oqopinot mgerişi xolosoni mzaxali ren. Mgeri ren kianaşi çkvaneri mitologiapeşi gurami. Namtini orapes megabre ren k’oçişa, namtini orapesti mt’eri. “Mç’ita P’ap’axoni K’ulani” coxoni p’aşuras p’at’inobaşi simboli ren. Ant’ik’uri Romaluri k’ult’urasti, noğa Romaşi mak’idepeşen Romulusi do Remusis mja na oşvapaps xvameri ar simboli ren. Agronomia do ma3xovarobaşi p’eriodişen 3’oxle, mgeri; kianas irişen dido iz’iret’u do irişen maxare 3xovari rt’u. Mtel Avrazia, Oçildre Afrik’a do Oçildre Amerik’as skidurt’u. Xususurot Gyulva Avrop’as cinci muşi nik’arbinu. Andğaneri ndğas, Yulva Avrop’a, Balk’anişi gverdik’un3’ula, K’anada, Sibiria, Mongolia do İranis na geladgin namtini t’erit’oriapes skidunan mgerepe. Na skidun t’erit’oriaşa manişa na gyagen mgeris, Oçildre P’olusişi doğişi çolepeşen, Oşkenda Azia do Oçildre Amerik’aşi mxişişi çolepeşakis, çkvaneri svalepes askedinen. Mgerepek didopeten st’ep’epes do mt’k’apes skidunan. Dido ordo p’eriodepeşen doni, k’oçepeşk’elen na imancenu gon3’k’imeri dixapeşen mt’k’apeşa na imt’u şeni, mt’k’aluri 3xovari oqopinot içkineren.

M3’k’ili quconi, ginz’e dudi do çengeloni na ren mgeris menceloni tolepe uğun. Didopeten bresti do uça tonuri kyurki motvun. P’olusişi t’erit’orias na skidun mgerepesti xçe kyurki uğunan. Biç’i mgerepe ¼ nisp’et’iten 3’unapeşen umosi didi renan. Bresti 3’una mgeri 56 k’ilo do biç’epesti 80 k’ilo k’onari monk’anoba uğun. Mxucepe mutepeşişi mağaloba 68 sm şen 78 sm şakis ren. Uba mutepeşi mç’ire ren. T’rik’i mutepeşi ginz’e do k’uçxe mutepeşi mçxu ren. K’udeli mutepeşi po3xo steri ren do ginz’enoba mutepeşiti nanç’inerot 35 sm ren. İrişen didi mgerepe Let’onia, Belarusia, Alask’a do K’anadas iz’iren. 160 sant’imi xuraşi ginz’enoba (+ 52 sant’imi k’udeli) do dgit’aşi 80 sant’imi t’ani uğunan. Am mgerepe 80 k’ilo monk’anobaşakis imgvanenan. İrişen ç’it’a mgerepe Oşkendayulvas do Arabiş gverdik’un3’ulas iqven, 80 sant’imi xuraşi ginz’enoba (+ 29 sant’imi k’udeli) do 20 k’ilo monk’anoba uğunan. Coğorepeşişen umosi didi, ginz’e do menceloni ar çenge k’ala lasireli k’ibirepe uğunan. 12 mak’vateluri, 4 coğoruli, 16 ç’it’a momkvalenuri do 10 momkvalenuri k’ibirepe oqopinot 42 k’ibiri uğun. K’ibirepeşi ginz’enoba 2,54 sm k’onari ren do k’un3’uli mutepeşi arm3ika ik’irk’olen. Mgerişi çengeluri gebaz’gala 2,5 sm-oni ar k’vadrat’işi doloxe 750 k’ilo oqopinot ixesap’eren. Mgerik k’ibirepe muşi ixmars muşi avepe oqvilu do opunçxolu şeni, mgerepek avi mutepeşi var lağunupan, luk’ma oqopinot gyaşkvuten şirupan varna ontxoruten motalape muşi oskedinapan.

Mgerepeşi 3’oxleneri k’uçxepe umosi mç’ire ren. Eti qinoraşi tutapes mtviriş jin raxat’obaten umxu3’u do unk’apuşa ipels. Mgerepes xut bu3xa uğunan. K’uçxepe mutepeşi sum çkvaneri gzaten ixmarnan: mk’ule k’uçxeneroba, onk’ap’u do otxonaloba. Saat’is 6,4 km surat’iten agzalenan. Goxtala do aviş oxosaruş oras mk’ule k’uçxenerobaten unk’ap’unan. Em oras unk’ap’uşi surat’i, saat’is 16 km k’onari aqven. Mgerepek avi mutepeşişa nank’ap’anşi varna entepe o3adu unt’anşi, ixi steri unk’ap’unan. Em oraşi surat’i saat’is 64 km şakis yulun. Am surat’i mutepeşis ginz’e kilomet’ropeşi morgvalis naqonenan. Mgerepeşi skidalas şura dido beciti ren. 3 km mendraşen avişi şura aşurenan. Mgerepek mt’k’as 9 km mendraşen, gon3’k’imeri dixasti 11 km mendraşen xonarepe agnenan. Goşogorapek, nostonişi gagnapa mutepeşi sap’ara na ren mara avi mutepeşişi şura beciti na aqvenan o3’iraps. Mt’k’uri skidalas, mgerepe 13 3’anaşi morgvalis skidunan. Nat’uraluri p’ark’epes na skidunan mgerepeşi skidala umosi ginz’e iqven. Edo entepek 17 3’anaşi morgvalis skidunan. Namtini orapes xvala na gulun mgerepeşa nigennati mgerepek, ocağiş doloxe, umosi tkvalaten cogiş doloxe skidunan. Mgerişi cogi alfa biç’i do alfa 3’unaşk’elen ik’ont’rolinen. Cogişi majura mak’aturepe ağanmordale do xçini/badi dalepe/cumalepe renan. Artneri di3xiri na var uğun mgerepeti cogişa k’abuli ixvenen. Cogis generalurot 8 şen 15 şakis mak’ature iqven. Cogis uğun hierarkia.

Mgerepek monogamilurot skidunan. 3’una mgerişi omz’ik’uş p’eriodi 3’anağanişen İgrik’aşakis ren. Omz’ik’uşi p’eriodis, biç’i do 3’una cogişen uk’ui3’k’enan mk’ule ar p’eriodi şeni. 3’unak biç’i k’abuli na ikips p’eriodi 5 dğaşen 7 ndğaşakis naqonen. Mzaxali na ren jur mgerişi omzik’u çkar var iz’ireren. Mgerepek, omzik’u şeni xark’i ar mgeri var az’iresna, skidalaşi morgvalis çkar var imzik’enan. 3’una mgerik dorinaps ğormaşi doloxe do nanç’inerot ovro dolonişi morgvalis motalapes ekonaşis o3’k’ers. Jurşuronobaşi p’eriodi muşi 58 ndğaşen 63 ndğaşakis iktiren. Ar faras generalurot otxo varna anşi motali (irişen ç’it’a ar do irişen dido vitootxo) adorinen. Motalape dibadanşi zavali xalis iqvernan do nana mutepeşişi o3’k’edinu do oçvalu dvaç’irnan. Nanak ğormaşen m3ikalurot na gamaxtasunon şeni, baba do cogişi majura mak’aturepeşk’elen na muiğinasunon xor3iten skidun. Motalapek dibadanşi, tolepe do qucepe mutepeşi mtelot menk’ileri aqvernan. Dobaduşen 15 dğaşk’ule tolepe mutepeşi guin3’k’en. Edo mtelot jur doloni şk’uleti goxtimuşa gyoç’k’apan. Nanç’inerot ovro dolonişk’uleti motalapek, na dibades ğormaşen gale gamulunan do cogiş morderepeşi meşveluten galeni skidala oçinuşa gyoç’k’apan. Em orapes motalapes ti-mutepeşiş oçvuşi emo3ia do simada var aqvernan. Emuşeniti menceloni maxare k’vinçi do mtutepeşi avepe iqvernan.

Mgerepek irişen dido tipi na imxors buz’oni skindinape oç’k’omuten skidurnan mara umosi k’ai mutu var az’iranşi maxvat’epe do k’vinçepe steri ç’it’a 3xovarepeti ç’opupan. Oç’k’omale m3ika na iqven orapes ğureli 3xovarepeti ç’k’omupan. Majura namtini xor3i na imxors skindinape steri vit’aminişi dvaç’iroba mutepeşi arxvala tipi na imxors 3xovarepeşi korbaşen var do xolo mutepekti namtini orapes k’andğo do majura mt’k’uri xilepe imxornan. Motalepe nana mutepeşişk’elen mja oşvaputen iskedinen. Ğormaşen gale na gamulun motalape nak’otxani dolonişk’ule xor3i oç’k’omuşa oxvamç’k’ernan. Ocağişi mteli mak’aturepe coğap’inameçaps mitxanepe renan motalapeşi oçvu do oskedinuşi dulyas. Nana-baba do cogişi majura mak’aturepek na ç’k’omes xor3epe ontxoruten motalepes oç’k’omale meçapan. Am motalapeşen 3’oxle dobaderi do a3’i ar 3’aneri k’onari na renan motalepeti, ağandobaderi dalepe/cumalepeşi oskedinu do oçvuşa mxuci meçapan. Am p’eriodis, ağanmordale mgerepes "p’rolak’t’ini" coxoni ar hormoni dvabernan. Am hormonişi efek’t’iten nana-baba na renan steri dulyape axvenernan.

Am temaşi eksp’ert’epeşi toliten, Turkias nanç’inerot şkvit şilya k’onari mgeri skidun. Entepeti didopeten doloxeni Anatolia do Yulva Anatoliaşi t’erit’oriapes skidunan yado itkven. Ar 3’anaş morgvalis imemnueri oqopinot na iavenan şeni, k’arta ndğasti mutepeşi nak’onoba im3ikanen. Oş3’anurepeşi morgvalis, Avrop’as na ixvenu oqvilapeşi sebebiten, ar-jur mgeri skidun Avrop’as ya itkven. Germanias na skidun arxvala xut mgeri doskidu yado ignapinen. Turkia mgeriten xampa ren mara, am 3xovarepe k’anonişi do nat’uraluri p’ark’epeşi menceliten oçvu unon.