DUDBUT'K'A

K'AVK'ASİAŞİ ZAĞANOZİ: ŞEYH ŞAMİL

Oçildre K’avk’asiaş xalk’epeşi Avari cinconi p’olit’ik’uri do religiuri go3’oncğoneri na ren İmam Şamili, 1797 3’anas Dağistanişi Gimri coxoni oput’es dibadu. Skidala muşi Çeçenepeşi timoşletinoba şeni golaçkvineri na uğun do K’avk’asiaşi limas ant’i-Rusi nodgitinuşi go3’oncğoneri na ren Şamili, Dağistani k’ala Çeçeniaşi 3. imami ren. Şamilik, 15 3’aneri rt’uşi 3xenişa gexedu do k’ilici nik’idu. 20 3’aneri iquşi jur met’roşen ginz’e t’ani muşiten me3xont’inu, ostolu, rk’inoba, onk’ap’u, k’ilici oxmaru steri sp’ort’işi branşepes mağali xeşmaxvencoba aqveret’u. Gamantanu muşişa maçkinale Said Harekanişi xolos gyoç’k’u. Emuşk’ule mtiri muşi na rt’u Nakşibendiş Şeyhi Cemaleddin Gazi Kumukişi mamgure iqu. Muşişen 3’oxle imamoba na ikipt’u Gazi Muhammedi do Hamzat Begişi k’onsult’ant’oba qu. Dido sade do k’anaatoni ar skidala uğut’u. İmam Şamilik, religiuri do p’olit’ik’uri sebebepeten xut fara içileren do am oçilupeşen anşi biç’i do xuti k’ulanişi baba iqveren.

Şamilik, imami yani p’rezident’i i3xunuşk’ule iptineri oqopinot doloxeni dulyapes o3’k’edu. Rusepe k’ala umosi ak’t’ivi ok’ok’idinu şeni na dvaç’irs maktaluri do askeruli organiza3iape ağani k’aidepeten 3’opxu. Ar k’ele askeruli tedbirepe eç’opinuten mt’erepeşa nodgitinuşi lima meçeren do majura k’eleti muntazami adiluri do maktaluri sivili ar oxen3aleşi mek’anizma mordineren, medresepes gamantanuşa becitoba noçaperen, fik’iri do zanaat’işi sperosti didi dulyape oxvenuşa gza meçeren. P’eriodi muşis t’opxanape, barutxanape, silahxanepe ik’ideren, muntazami garnizoni oqopinot askeruli teşkilat’i i3’opxeren. Menceloni oğarğalu, k’araroni ak’sioni do askeruli deha muşiten didi gecginobape mogeren, çinoba muşi mk’ule oras işigneren, avt’orit’e muşi Dağistaniş xolos na skidun dido xalk’epeşk’elen k’abuli ixveneren.

Şamilik, imami na i3xunu 1834 3’anaşen 1859 3’anaşakis Rusiaşi didiloba do mencelobaşa uoşkurinuten ok’ok’idinus naqonu. Muşişen 3’oxle jur imamişi p’eriodisti 10 3’ana limapes na ak’atu şeni udodgineri do umoşvacineri cihadi na qu ora mtelot 35 3’ana k’onari ren. Am oraş doloxe Rusi askerepeşa didi ziyani meçeren mara ç’it’a na uqonun askerepe muşi ndğalepe golaxtuşi dvark’ineren. 1839 3’anas Ahulgoşi rak’anis 3.000 muridi k’ala General Grabbeşi k’umandas na ren 10.000 şen dido sup’eruli Rusi carişi gok’irus 80 ndğas nuxondinu limaşi ist’oriaşa ç’areli ren. Şamilis am limas çili muşi Cevhereti, biç’i muşi Saidi do da muşi Mesedo uğureren do 8 3’aneri biç’i muşi Cemaleddini Rusepeşa rehini meçamu dvaç’ireren.

Am dehşetoni limapes arxvala k’oçepeşi ğura var iqu. Rusepek, ginz’e tutaloni limapeşi çodinas xe na gyadves regionepes ncaepe, mt’k’aepe ç’ves do ar teri na skidun maxluk’i unaşkvinuten mek’axtes. Dosti 3’alonapeşen çkar noşvelu na var eyaç’opinu İmam Şamilis, çodinas xe muşis na uğun mteli mencelişi odudepe dvaçoderen do 1859 3’anaşi 6 St’aroşinas Gunipis Prens Baryatinskyişi k’umandas na ren 70.000 askeroni Rusi carişa, xolos muşis ar-jur oşi askeri doskiduşakis nodgituşk’ule teslimi iqveren. İmam Şamili, ocaği muşi do 40 k’onari adami muşi Petersburgis na ren Çarişi sarayişa iqonerenan. Rusi Çari 2. Aleksandrik sarayişi nek’nas gak’vironurot k’ai nageren. Çarik, baba muşi 1. Nikolaşa do sup’eruli cari muşişa 35 3’ana K’avk’asia zindani na qu, epik’a muşişi irişen gurami k’oçi z’iruşi, nunk’u do pimpili muşişen nacunderen. İmam Şamili ar tuta k’onari sarayis mok’itxe iqveren do ğirsoni ç’operi oqopinot esirobaşi 3’anape na skidasunon Kalugaşa nincğoneren. Mara Şamili do ocaği muşis esiroba dido p’at’i a3’onerenan. Jur 3’anaş doloxe Şamilişi uça tomape mteli ixçaneren. Didi k’ulani do nisa muşi naç’vuşi sebebiten tuberk’ulozi ağoderenan do ğurerenan.

Vit 3’ana golaxtuşk’ule Çarik, xacobaşa oxtimuşa izni meçeren. Mara ar tedbiri oqopinot skiri muşi Muhammed Şefi var naşkveren do astaxolo Rusiaşa ok’uniktaginon yado geçinadveren. Şamilik, 1870 3’anas adamepe muşi k’ala Rusiaşen gamaxteren do 3’oxle Mp’olişa moxteren. Sultan Abdulazizişk’elen sarayis mok’itxe oqopinot iskedineren. Şamiliş Mp’olişa moxtimuşi ambari işignuşi noğas xeleba dolidgiteren, xalk’ik am didi gurami oz’iru şeni sarayişi nek’nas ok’uibğeren. Şamilik, na dvaqoropu çodinaluri svaşa oxtimu şeni Sultanik na meçu gemiten gzas gedgiteren. Ciddeşi limanis Mekkeşi Emiri, noğaşi timçxupe do dido k’oçepek merasimiten nagerenan do Mekkes Şurefaş daires mok’itxe qverenan. Xacobaş oras ekonaşi ren yado na şignes k’oçepe, kianaşi k’artaşk’elen moxtimeri nanç’inerot oşi şilya muslimanik eya oz’iru şeni izdihami qvesşi, hukumetiş k’oçepek İmam Şamili Kabeşi jin yoçkverenan do am izdihamişi unonoba oçodinerenan. Şamili, xacoba quşk’ule Medineşa ideren. Medines rt’uşi çkar menceli var duskideren, na n3’iru didi meç’iroba na var nixondinen ar xalişa nikteren, edo izabuneren do oncires onciruşa gyoç’k’eren.

Mteli skidala muşi 3’alona muşişi na3ionaluri timoşletinobas na ukadu, askeruli deha muşi mteli kianaşa do xususurot didi mt’eri Rusepeşi generalepeşati k’abuli na oxvenapu, coxo muşi kianaş ist’oriaşa “ist’orias na iz’iru irişen didi gerillaşi go3’oncğoneri” oqopinot na oç’arapu İmam Şamili, 4 K’undura 1871 tariğis 74 3’aneri rt’uşi doğuru.