DUDBUT'K'A

RESP'UBLİK'AŞİ OPUT'URİ İNST'İT'UT'EPE

Oput’epeşi n3’opulape şeni mamgurapale omraluşi simada 2. Meşrut’iyetişi p’eriodis gamaxtu. İ. Mahir Efendi, İ. Hakki Baltacioğlu do Ethem Nejati steri magamantanepek am temapes simadape omrales. Resp’ublik’aşi iptineri 3’anapes, oput’epeşi n3’opulape şeni mamgurapale omraluşi simada xolo gamaxtu mjoraşi tes. 1924-s Ank’araşa na moxtu Amerik’anuri magamantane J. Devey k’ala 1925-s Turkias na skidut’u Germanuri magamantane Kuhnek xazires tito rap’ori gamantana şeni. Namtini gzalepeti o3’ires. Svaloni gamantanapeşi simadapeti eizdinu. 22 Mirk’ani 1926 tariğoni “Gamantanuş Organiza3iaşi K’anoni” ten 1927-s Denizli Biç’eburi Mamgurapaleşi N3’opula guiktinu Oput’uri Mamgurapaleşi N3’opulaşa. Kayserişi Zencidere coxoni oput’es ar Oput’uri Mamgurapaleşi N3’opula guin3’k’u. 1933 do 1934-s am n3’opulape geink’ilinu.

1926-s, k’ap’rali do serjant’işi rutbeten armiaşen na gamaxtu oput’ari ağanmordalepe mk’ule p’eriodoni k’ursepes gamaintaninu. “Magamantane” oqopinot oput’uri n3’opulapeşa mendiçkvines. 1937-s İzmirişi Kizilçullu do Çifteler coxoni ç’it’anoğapes guin3’k’u oput’uri mamgurapaleş n3’opulape. Akonaşis jur 3’ana geç’k’apuroni n3’opula do sum 3’ana oşkenda gamantana k’ala xaçka, mark’ine, mak’ideloba do mak’olmanoba steri dersepeti niçinu.

19 Mirk’ani 1940 tariğis Hasan Ali Yuceli do İsmail Hakki Tonguçik oçinapes Oput’uri İnst’it’ut’epeşi p’roje Turkiaş Na3iaşi Didi Meclisis. 17 İgrik’a 1940 tariğoni do 3803 nomeroni k’anoniten xaçka şeni k’ai mçire dixa na uğut’u oput’epes varna entepeşa emedeni xolosoni na rt’u zonapes na guin3’k’u Oput’uri İnst’it’ut’epek kogyoç’k’es gurapaşa. Oput’uri İnst’it’ut’epeş oguruşi p’eriodi rt’u 5 3’anaş morgvalis, geç’k’apuroni n3’opulaş k’ule. Ugeç’aroni, oncironi do k’ulanuri-biç’uri rt’u. Am inst’it’ut’epeşa mulurt’u, xuti k’lasoni oput’eşi n3’opula na oçodinu k’ap’et’i do hunaroni berepe. Akonaşen gamaxtasunt’u oput’eş cansağobaşi ofi3eri do mamuniti, dvaç’irs na. Geç’k’alas, Oput’uri İnst’it’ut’epeşi nak’onoba rt’u 14. Oraten am k’oro3xala yextu 21-şa. Oput’uri İnst’it’ut’epe şeni xazireli maartani gurapaşi p’rograma 4 Pukrik’a 1943 tariğoni ren. Oput’uri İnst’it’ut’epeşi iptineri ndğaluri oxanduşi ge3’opxa do p’rograma aşo rt’u:

1) K’arta ndğas, ondğeşen 3’oxle 45 3’utoni 4 dersi varna dulyaşi saat’i, ondğeş k’uleti xolo 45 3’utoni 4 dersi varna dulyaşi saat’i.
2) K’arta ndğas, jur saat’oni etut’i do 45 3’utoni oxoşkveri ok’itxuşi ora.
3) 8 varna 8,5 saat’oni ncirişi ora.
4) K’arta ç’umani, 30 3’utoni k’ont’roli, musik’a, na3ionaluri sterape varna sp’ort’işi ora.

Dğaluri xanda do moşvacinoni şeni, inst’it’ut’epeş oktalobas uğut’u avt’onomia. Dersepeşi sp’erope: (a) K’ult’uruli dersepe; (b) Xaçkaşi dersepe do (c) T’eknik’uri dersepe.
Dersepe: Turkuli, İst’oria, Geografia, Dobadonamşinobaşi Çkina, Matemat’ik’a, Fizik’a, Kimia, Ğormaturoba do N3’opula Cansağobaşi Çkina, Galenişi Nena, Xeşç’ara, Suretoba, Xuraşi Gamantana do Na3ionaluri Sterape, Musik’a, Malimoba, Oxorişi Oktala do Bereşa O3’k’omilu, Mamguralobaşi Çkina, Xaçkuri Oktalaşi Ek’onomia, Mak’olmanoba.

K’ult’uruli dersepe ar dolonis 22 saat’i: Turkuli 736, Matemat’ik’a 598 saat’i. 460 saat’i Musik’a, 414 saat’i Galenişi Nena, 368 saat’i Malimoba, 368 saat’i Ğormoturoba do N3’opula Cansağobaşi Çkina. İst’oria, Geografia do Dobadonamşinobaşi Çkinati ok’oroberot 690 saat’i. K’arta ç’umani, 15 3’utişen ç’it’a do gverdi saat’işen met’i uqopinuten artot gimnast’ik’a. Dolonis minimurot otxo ndğas, normali dersepeş saat’epeşi gale, artot 20 3’utoni musik’aluri geginapape.

P’rogramaşi xaçkuri dersepe do dulyape aşo rt’u: Qonaşi Xaçka; Ont’uleşi Xaçka, İndust’riuli Mzgudapeşi Xaçka do Xaçkuri Xeşnoxvenoba, Zoot’ekni, Okotumaluri 3xovaroba, Mabut’k’uceloba do Mamet’aksoba, Mençxomoba do P’rodukt’i. Am dersepeşen namtinepe na ik’itxasunon, inst’it’ut’epeşi geografiuri xali do dodginoba mutepeşiten ik’ararinasunt’u. Xaçkaşi dersepe rt’u 11 saat’i k’arta k’lasi şeni ar dolonis.

P’rogramaşi t’eknik’uri dersepe do dulyapeti aşo rt’u: Mark’inoba do Manalbantoba, Madulgeroba do Marangozoba, Mak’ideloba, Oput’eşi Oxori do Xeşnoxvenepe, Mangana do Mot’orişi Oxmaru. K’ulani mamgurepek z’irasunt’u am dersepeşen xvala çodinuri jur. Majurani k’lasişen goç’k’uten, inst’it’ut’epeşi t’eknik’uri dersepe biç’i mamgurepe şeni aşo rt’u: Mark’inoba do Manalbantoba, (a) T’u3a do Qini Mark’inoba (b) Manalbantoba, (c) Mamot’oroba. K’ulani mamgurepe şeniti, xolo majurani k’lasişen goç’k’uten sumi dersi aşo rt’u: (a) Oç’u- Ok’vatuşi dersi, (b) Oşvu do (c) Xaçkaşi xeşnoxvenepe. Am dersepeşi oguru rt’u 11 saat’i ar dolonis.

Dersepeşi gale dulyanobape aşo rt’u: Velosip’edi do mot’o3ik’li oxmaru; 3xenis gexedu, alp’inist’oba, feluk’a, yelkeni, zuğaşi mot’oroni vasit’ape oxmaru; mandolini, p’icişi armonik’a, flut’i steri ar musik’aşi inst’rument’i gelaçamu; lok’aluri do na3ionaluri sterape osteru; radio ve gramofonişen musik’aşi parçape mequcinu, xolosoni oput’epe do ti-muşişi oput’e goşogoru. K’arta Oput’uri İnst’it’ut’is uğut’u ar bibliotek’a. K’arta inst’it’ut’i na ik’idu geografiuri do etnografiuri zonaşi geologi do xaçkuri eşyapeten ar muzeumi ok’iduti niğirinert’u.

Murenki, na3ionaluri şefi İsmet İnonu do muşi p’art’ia na rt’u, Xalk’işi Resp’ublik’aşi P’art’iak var naxondinu Oput’uri İnst’it’ut’epes. P’rograma muşis dido seriozuli negat’iuri dulyape ixvenu. Na3ionaluri Gamantanaşi Naziri Hasan Ali Yucelik naşkvu nazirobaşi misia. İsmail Hakki Tonguçi do k’erk’eli muşi geit’k’oçu misia mutepeşişen. 1947-s xolo Xalk’işi Resp’ublik’aşi P’art’iaşk’elen Oput’uri İnst’it’ut’eşi P’rograma do Oktoloba muşi iktirinu. 1947 şi çodinas geink’ilu Mağali Oput’uri İnst’it’ut’i. Oput’uri İnst’it’ut’işa mt’eroba geiç’k’inu Na3ionaluri Şefi İsmet İnonu do muşi p’art’ia rt’u Xalk’işi Resp’ublik’aşi P’art’iaşk’elen. Am p’rosesi k’ala, coxo muşişen met’i çkar mutu na var duskidu xalk’işi Oput’uri İnst’it’ut’epe 1954-s mtelot geink’ilinu. Murenki, Na3ionaluri Şefi do Xalk’işi Resp’ublik’aşi P’art’iaşi go3’oncğoneri İsmet İnonuk 09.05.1941 tariğis aşo nena meçeret’u. “Pşinap Oput’uri İnst’it’upe, Resp’ublik’aşi dulyapeş doloxe irişen ğirsoni, qoropeli. Pskidurt’aşi Oput’uri İnst’it’ut’epeşen na imralasunon skirepe çkinişi gecginobapes, xolosoni do gurdoşuriten voxosaraminon.”