DUDBUT'K'A

93 3'ANAŞİ LİMA (1877- 1878)

93 3’anaşi lima varna 1877- 1878 Osmania-Rusiaşi lima ren Osmaniaşi padişaxi Abdulhamidi majuraniş p’eriodis na ixvenu lima. Osmanias na ixmarinet’u Urumuli tak’vimite 1293 3’anaşa na moxvadut’u şeni Osmaniaş tarixis 93 3’anaşi lima yado molişinen. Hemi Tunaş cepes do hemiti K’avk’asiaş cepes na ok’ik’idinu 93 3’anaşi limas, Osmaniaşi oxen3ale p’at’işi geicginu; limak hemi didi dixaş dork’inus nusebebu hemiti Rusuli armiak Mp’olişi p’icişakis (Ayastefanos) moxtimute Osmaniaşi oxen3aleş mevcudoba dotehdidu. 93 3’anaşi limaş irişen beciti sebebepeş doloxe Rusiaşi Balk’anias na skidut’u Osmaniaşi Ortodoksuri dobadonarepeş (Urumi, Bulgari, Serbi, Armeni do Romeni) jin tesiri monz’inu komulişinen. İnglisia do Frangias, Rusepeşi omencelu na var unt’es şeni am limas Osmanias numxvaces.

Am lima na yeçkindu p’eriodişakis t’axtis na gexet’u Osmaniaşi maktalepes k’uçxe var azdes, 3’oxlextimeri t’eknik’a, mamrale mancepe do entepeşen gamaxtimeri odulyobas. Dobadonaşi xampobape, eç’opu-gamaçamu indust’rialuri k’ap’it’alişi umek’irelot 3’oxlextimeroba muşi şeni p’olit’ik’ape var axveneret’u. Aşoteti Osmania, İnglisia do Frangia steri imp’erialist’i-k’ap’it’alist’i dobadonapeşi xeştude kamaxtu 18. oş3’anuraş moç’k’aşen doni. Misali, Sult’an Abdulmecidişi xe3alaş oras, Osmaniaşi xazinek ei3xu uk’ore3xu mağala k’redepe İnglisia do Frangia steri dobadonapeşen. Çodinasti, Osmaniaş oktalak am k’redepe me3xalu şeniti Balk’aniaşi xalk’epeşen na k’orobupt’u xarcepes munz’inu. Am monk’a xarcepek Balk’anias na skidut’u Osmaniaşi Xrist’iani dobadonarepeş şkas yoçkindu uxeloba. Majura k’ele, K’avk’asiaşen Rusiaşi Çarobaş k’elen çveri do Osmaniaşa gurite xolosoni Ç’erk’ezi do Abxazi steri namtini xalk’epe Balk’anias dobargukti gza meçu mt’erobaşa am muxaciri Muslimani do sotinuri Xrist’iani xalk’epeş guris. Mtel am oğodapeşen çkva, 1789-s na yeçkindu Franguri burjuvaşi gektalak mtel kianas unç’ereet’u. Emuteti uk’ore3xu ağani oğoda do xvenoba yeçkindu. Aşo iqvaşiti, Osmaniaşi dobadonari Xrist’iani do Muslimani çkvadoçkva xalk’epeşi gamantanerepek kogeç’k’es moqinus k’ult’uruli avt’onomiaşi gunebape. Çkvadoçkva sebebepete, Osmaniaşi maktalepes var a3’k’omiles am gunebapes k’ai tolite. Çkvadoçkva nenapeşen moxtimeri dobadonarepe arto oskedinu şeni p’olit’ik’apeti var otatbik’es. Uk’açxeti am xalk’epeş oxoşkvobaşi k’abğape di3xirite oşkviduşi gzape gores. Qali muşi gulvaluri imp’erialist’i-k’ap’it’alist’epek na okaçapt’u Osmaniaşi oktalas 3’ori p’olit’ik’ape na var amralu şeniti, Osmaniaşi oktalaş tude na skidut’u namtini xalk’epe met’k’oçu çkvadoçkva imp’erialist’epeş k’ele. Aşopeteti, Rusiaşi Çarobaş xes fursat’i meçu Balk’ania do K’avk’asias. Rusiaşi Çarobas, Balk’anias na skidut’u Osmaniaşi dobadonari Ortodoksi Xrist’ianepeşi jin, onç’elobaş monz’inu unt’u.

1876 3’anaşi İgrik’aş tutas Panaguris na yeçkindu Bulgariaşi tiezdobapek goinç’imu mtel “Orta Daği” coxoni k’ortas. Akonaşis dobargeri, K’avk’asiaşen çveri Muslimanepe k’ala Xrist’iani sotinuri xalk’iş şkasti gamaxtu meşirobape. Osmaniaşi oktalak doçodinu am tiezdobape di3xirite mk’ule oras. Mara am tiezdobape na oçodinu şeni Osmaniaşi oktalaş met’odepe Gulvaş k’elen didi k’rit’ik’epe z’iru. Brit’aniaşi mcveşi dudnaziri Villiam Evart Gladstone, çkinerk’oçi Charles Darvin, maç’arale Oscar Vilde do Victor Hugo, İt’alianuri map’olit’ik’e Giuseppe Garibaldik am tema şeni na ç’ares st’at’iapek, Osmaniaşi oktalak am xalk’epes na ikipt’u p’at’i ondepe mtel kianaşa gamognapu. Gamaxtu ant’i-Osmanuri ar gagnapa Avrop’aşi tolis. Osmaniaşi oktalas dido tesiri na uğut’u Brit’aniaşi go3’oncğonerobate oirkianuri k’onferansi oxvenu goink’vatu. K’onferansi Tersanek kogeç’k’u 23 Mariaşina 1876-s, Mp’olişi Haliç Tersanes. Am k’onferansişa ak’atu İnglisia, Frangia, Rusia k’ala P’rusia do Osmaniaşi oxen3ale. K’onferansişen, Balk’anias na uğut’es dixape go3’iğinasunon ya na a3’ones Osmaniaşi maktalepek ognapapes t’axtişa ağan yextimeri Abdulhamid majuranis maartani meşrutiet’işi ok’idoba k’onferansiş oras. K’onferansis; Serbia do K’aradağişa timoşletinoba; Bulgaria do Bosnia-Xersek’işati avt’onomia meçamu goink’vatinu. Osmaniaşi oktalak am gonk’vata k’abuli var qu. Aşote, Çarobaşi armiak Eflak’i do Boğdanişa 24 İgrik’a 1877-s amaxtu do Osmaniaşi oxen3ale k’ala lima geoç’k’apu. Murenki, Osmaniaşi dobadona dudi mutepeşi şeni ğavri maddeş dep’o, bazari do malimuri mencelişa na noktu gulvaluri imp’erialist’i-k’ap’it’alist’i jur menceli na rt’u İnglisia do Frangias mutepeşi menfaat’i şeni var unt’es Osmaniaşi dobadonaş ok’ortu, dixapeşi dork’inu edoxolo Rusiaşi Çarobaş omencelu. Emuşeni am limas Osmaniaşi oktalas numxvaces.

Tunaşi cepes ok’ok’idinu kogeç’k’u 21 Mbulora 1877-s. Çarobaşi armiak abja Tunaşen Romaniaş k’ele golaxtu do Bulgariaş k’ele mek’axtu. Çarobaşi armiak iqu gecgineri, Ziştovi do Niğbolus xveneri ok’ok’idinupes. Abdulkerim Nadir Paşa geit’k’oçinu misia muşişen. Muşi post’işa moiqoninu Mehmet Ali Paşa. Çarobaşi armiak amaxtu Tirnova do Niğboluşa. Edo 19 X3alasti st’rat’egiurot beciti ruba Şipka xes okaçes. Mehmet Ali Paşati geit’k’oçinu dudsardalobaşen. Muşi post’işa moiqoninu Suleyman Husnu Paşa. Osmaniaşi armiak ruba Şipka xes okaçuşi gzape gorupt’uşi, Generali Yuri Şilder-Şuldnerik na oktalapt’u Çarobaşi armiak abluk’aşi tude ezdu Osmaniaşi armia P’levnes. Cixa P’levneşi sardali rt’u Osman Nuri Paşa. Am abluk’aşa Rusi generalepe Mixail Skobelev do Nik’olay K’ridener do Mapa maartani K’arolişi emris Romeni malimepekti ak’ates. Osman Nuri Paşas P’levne 145 dğa xes akaçu. Çarobaşi armiak P’levnes xe gedvuş k’ule Serbepekti nank’ap’es Osmaniaşi armias. Çarobaşi armiak xe gedvu Kazanlik, Samokovi, Yeni Zağra, Çirpan, Tirnova do Filibes. Abja Meriçi goliles. 20 3’anağani 1878-sti, amaxtes Edirneşa. Çarobaşi armiak, Silivrişi gzate Yeşilkoyişa nunç’uşu.

K’avk’asiaşi cepes Çarobaşi armiaş sardaloba rt’u K’avk’asiaşi vali Granduk Mixail Nik’olayeviçişi xes. Osmaniaşi armiati rt’u Ahmed Muhtar Paşaşi sardalobas. K’avk’asiaşi cepes Ahmed Muhtar Paşak na oktalapt’u Osmaniaşi armiak nodgitu ginz’e oras General Loris-Melikovik na oktalapt’u Çarobaşi armiaşa. 27 İgrik’a 1877-s Doğubeyazit, 17 Mbulorasti Art’aanişa amaxtu Çarobaşi armiak. Mara geicginu Çaroaşi armia Halyaz, Zivin, Gedikler do Yahnileris. 15 Gimuas Çarobaşi armiak Osmaniaşi armiaş gebaz’gobaşi ğaras gulu Alacadağişi ok’ok’idinus. K’avk’asiaşi cepes Osmaniaşi armiakti goşabğus kogeç’k’u. Çarobaşi armiak xe gedvu K’arsis, 3’ilva 1877-s do Erzurumişa goiktu. Ahmet Muhtar Paşak k’idu dudoçvalobaşi ğara K’arsi-Erzurumişi şkas. Nene Xatuni do majura Erzurumuri Muslimani dobadonarepek na qves nobaz’gape ren 93 3’anaşi limaş guramobapeşen. Çarobaşi armiak amaxtu Erzurumişa. Mara ok’ok’idinu diçoduşi Erzurumişen kogamaxtu. Tuna do K’avk’asiaşi cepepes, Osmaniaşi armia kogeicginu dido p’at’işi. 93 3’anaşi limas, Osmaniaşi dobadonas xeşen kogamuxtu dido mçire dixape. Emuşen ekole Çarobaşi armiak nodgitu Mp’oli Yeşilkoyişa. Oşkurinu oxen3aleşi renoba. Osmaniaşi oktalak mutarek’e ak’vandu. 3 Mirk’ani 1878-s, Mp’olişi Yeşilkoyis xeşç’ara geiğarinu Ayastefanoşi akt’is.

K’onferansi Tersane rt’u kart’alis jin na doskidu ar k’onferansi. Murenki em k’onferansis na iğarğalu temape, 93 3’anaşi limaş k’ule 13 X3ala 1878-s Berlinis xeşç’ara na geiğarinu Berlinişi akt’ite mjoraşteşa kogamaxtu. Berlinişi akt’is xeşç’arape geiğarinu Rusiaşi Çaroba, İnglisia, Frangia, İt’alia k’ala Germania, Avust’uria-Hungariaşi İmp’arat’oroba do Osmaniaş şkas. Berlinişi akt’ite, Serbia, Bulgaria, Romania do K’aradağis aqu tito p’rensoba. Yulva Rumeli coxote ar vilayeti ik’idinu do Osmaniaşi oxen3aleşa mek’ireli mara çkvadoçkva imtiazepe aqu. Bosnia-Xersek’i iqu imtiazoni vilayeti. K’ip’risişi liva ikiralinu İnglisiaşa. Nişişi liva niçinu Serbiaşa. Teselyaşi liva nişkvinu Grek’iaşa 1881-s. K’arsi, Batumi, Artvini do Art’aanişi livape niçinu Rusiaşi Çarobaşa. Dobrucaşi liva nişkvinu Romaniaşa. Entepeşen met’a ar-jur çkva k’aza nişkvinu K’aradağişa. Vanişi yulvas na geladgin semt’i Kotur niçinu İranişa. Am akt’işi maddepes var t’u tina, sum 3’anaş k’ule Tunusişi P’rensobas xe geidvinu Frangepeş k’elen. Osmaniaşi oxen3alek Sumexepeşi guri şeni ağanobape qvasunt’u vilayeti sitte (anşi vilayeti) na itkven Yulva Anatoliaşi noğapes. Mara k’anonepeşi sebebite, Sumexepeşi nak’onoba na var dubağut’u şeni var ak’ides ar begoba. Amus na nungapt’u ağanobape ixor3elinasunt’u Mak’edoniaşi vilayetepesti. K’rit’i, Yulva Beyazit do Eleşkirtiti nişkvinu Osmaniaşi oxen3ales. Berlinişi akt’ite Osmaniaşi oxen3aleş mt’eri Rusiaşi Çarobak mogeret’u na meşvent’uşen met’a. Osmaniaşi oxen3aleş dost’i İnglisia do Frangiasti aqu ar aliansi, namu na oxva3’ones muşi şifrepe k’arta k’elendo namu na ç’valasunt’es do goçvasunt’es.

93 3’anaşi lima ren Osmaniaşi oxen3aleş goşabğuşi p’eriodi na geoç’k’apu iptineri beciti oğodapeşen art-arti. Abdulhamidi majuraniş gecginuşen mesuli na şinu Meclisi mebusani uorane genk’ilu do K’anoni esasi kododginu, edoxolo limaş k’ule Balk’ania do K’avk’asiaşen Anatoliaşa na moxtu ar milyonişen dido çverik gza na meçu sosialuri do ek’onomik’uri k’rizi majura beciti oğodape ren. 3’oxle ocginu tina armiaşi teçizatiş do t’eknik’uri udobağinuk, bilasa Tunaşi cepes k’umandanepeş şkas na yeçkindu k’abğak, 93 3’anaşi limas Osmaniaş gecginuşa sebebi iqu ya matkvenan.

93 3’anaşi lima do emuşk’ule na yeçkindu ağani oğoda do xvenapek notesiru k’ortasti, so na Lazepek skidut’es ist’oriulot. 13 X3ala 1878-s xeşç’ara na geiğarinu Berlinişi akt’ite Batumi, Artvini, Art’anuci, Borçxa, Şavşati do Xopaşi bucaği Mak’riali/ Noğedi niçinu Rusiaşi Çarobaşa limaşi tazminati yado. Hemi limaşi vaxtis na yeçkindu oğodapek do hemiti Lazepek na skidut’u sotepe Rusiaşi Çarobas na niçinu seni, Lazistanişi livas Lazuri na ğarğalapt’u k’oçepes ist’oriulot arto na skidut’es k’ortas nak’onoba am3ikanes muxaciroba do ğurapeşi sebebite. Na uğut’es ek’onomik’uri menceli gundunes. İskedinu monk’a t’ravmape. Em k’ortas Lazuri na ğarğalapt’u k’oçepeşi nak’onoba kogeç’k’u om3ikanus. Aşo gi3’vat, 19. oş3’anuraşakis xususurot andğaneri Batumişi gomorgvasti beciti nak’onobate Lazepe skidut’u.