www.kolkhoba.org> "Adiğepeşi Artoba Margal-Lazepes Modeli İqvasunon"

"ADİĞEPEŞİ ARTOBA MARGAL-LAZEPES MODELİ İQVASUNON"

K’avk’asuri xalk’epeşi cumaloba şeni na oç’andinaps k’olxoba.orgişi magedginepeşen Xopuri Lazik, Gazeta Jinepsişi gamaçkvaş heyetişi mak’ature Yalçin K’aradaşi (K’eref) k’ala ok’iğarğalu.

K’oçumçane K’aradaşi, dudi tkvani domoçinapit?

1960 3’anas K’ayseriş, Pinarbaşi (Azey) ç’it’anoğaşi, Buyuk K’abaktepeş (Tambi Hable) oput’es dovibadi. Mp’oliş Mimarobaşi Fak’ult’e dovoçodinu. Turkiaş Cumxuriyetişi dobadonamşine ar Ç’erk’ezi (nana Abaza, baba Adiğe miğun) vore. Gazeta Jinepsişi gamaçkvaş heyetişi mak’ature do Demok’rasia şeni Ç’erk’ezişi Ok’oxtimaleş matkvalepeşen arti vore.

Ç’erk’ezul xalk’uri şuuri, nena, k’ult’ura do ist’oria şeni muepe qvit?

Universit’es na amapti 1977 3’anaşi geç’k’alate, Ç’erk’ezul na3iaş problemaşa çare şeni duvaruli gazetaşi (Savsiriqo) gamağu, xalk’uri osterupeşi ekibis (Mp’oliş Tek’nik’uri Univesit’eş K’afk’asuri ekibi do K’afk’asur K’ult’uraş Ok’obğaleşi Xalk’uri Xoronepe) osteru do mamgurapalobaş oqopinu, gazeta do svaruliş gamağu (Gazeta Jinepsi), Gamağmaloba (Nart’i Gamağmaloba) do oç’aru (Juri çodinaşi, Ç’erk’ezişi minoba do Turkia oxo3’onu), Adiğeburi goktala, sivili insiyat’ifis ok’atu (Demok’rasia şeni Ç’erk’ezişi Ok’oxtimale-DİÇEG), mşkironobaşi grevi, imzaşi k’amp’ania steri oxandupete xalk’i çkimis do Turkiaşi odemok’rat’inuş obodupes mevumxvacup xeşen na momixteps k’onarite.

Ç’erk’ezobaşi etnisite do/vana majura ok’oxtimuri xususepe mologaşinenani? Ç’erk’ezoba mu tkvala ren? Miepe Ç’erk’ezi renan? Ç’erk’ezi t’erimi dobadona do diasporas muç’oşi oxoi3’onen? Diasporas Ç’erk’ezi t’erimi mtini tespiti reni tkvaneburo? Ç’erk’eziş oşkari xalk’ur şuuri reni?

Şilya 3’anapeşen doni artot oskedinuşi şart’epe k’ala na i3’opxu do diasporas oskedinus na imaxkumu Ç’erk’ezişi xalk’epe şeni oşkarobape dido gamaçkineri do beciti ren. Diasporas, çkvanerobape p’ot’e umovaru oşkari ar Ç’erk’ezuli minoba do şuuri oqopinuşi şart’epe iro kort’u do xolo a3’iti ren. Mara otkuşi voret, dobadonas am p’eriodi meç’ireli iqvasunon, ugecginaşi şansi muşi k’arta dğa imencelen.

Ç’erk’ezi do Ç’erk’eziaş t’erimepe 16. oş3’anaş k’ule K’afk’asiaş germapeşi olandeş k’ele na skidun irxolo xalk’epe şeni na itkven oşkari metkvale t’u. Rusiaş oxut’k’va3ur gompineburi p’olit’ik’ape am tema kogoktiru do andğa diasporas jileburi minobaş şuuri şeni şansi na oteşkilups am t’erimis dobadona çkinis eşo ar oqopinoba va uğun. Muşenido, Rusiaş Federasyonikti Sabç’oetiş oras na i3’opxu, muç’o eşo k’arta gomorgva do k’arta p’icis çkvaneri ar na3iaş yeçkindinuşi p’olit’ik’as xolo naqonops.

Çkinda ilmiuri ren yado na mi3’umenan am xali dido ent’eresani ren, Okortura şeni elakteri ren do dido etnik’uri grup’i -uguroni iqvasnati- artneri ar minobaşa gamodgineri asimila3ia ixvenen (Margal-Lazi do Şonişi problema). Yani oşkas aşikare umengaperi ar st’andart’i ren.

Am jur p’iceburi emperyalist’uri p’olit’ik’apek Adiğepe otxo no3’ileşa (K’abardeyi, Ç’erk’ezi, Adiğe do Şapsuği), Abazape sum no3’ileşa (Abxazi, Aşuva, Aşk’aruva), Vaynaxepe jur no3’ileşa (Çeçeni do İnguşi), Osetepe jur no3’ileşa (Digori do İroni), K’ipçaği Turkepe jur no3’ileşa (K’araçayi do Balk’ari), Dağistanuri xalk’epeti vitoburi no3’ileşa kok’ortu. Am xvenapa do p’olit’ik’uri dodgimoba şeni misali doptkvatna, Adiğepe k’ala majura irxolo K’afk’asuri xalk’epek çkvaneri renan. Çodinaşi 3’anapes Abazape, Adiğepe do Ubixepeş mzaxalobaşi tema ilmiuri tezepesti va moivaren şeni a3’i aşikare ar mtini ren. Mara, am çkvaneburi tezis, otokt’onuri xalk’i na ren Çeçenepe do Dağistanurepes manz’agerobaş met’a oşkari mutu va uğunan ya itkven. K’araçayepekti do Osetepekti otokt’oni xalk’epe va renan am tezişi gnapas, uk’açxe K’afk’asuri na iqveren xalk’epe renan. Maartani xalk’i Turkeburi ren, majurani xalk’iti Hinduri-Avrop’uri. Am xalk’epe oxark’u do artikartişen omendranu am p’at’eburi sistemiş naqona şeni dido beciti ren.

Dido p’at’i ar mutxani ren mara am tezi k’ai na a3’onen dido k’oçi ren. Am oxo3’onapak K’afk’asias mo3’qva do istikrari va a3’opxen. Muşenido, 19. oş3’anaşi na3ia do oxen3aleş yeçkinduşi tezepes a3’ineri oras mutu hukmi va uğun. A3’iş k’ule “Guroni artoba” do “dido nenoba do dido k’ult’uroba” ağani artobape do modernuri oxen3alepe yeçkindasunon. Edo emuşeni diasporaşi artoburi do uçkvaneburi Ç’erk’ezul jileburi minobas daha dido şansi uğun yado vizmon.

Ç’erk’ezuli na3iaş hareketişi ist’oria şeni gağarğalenani? Çarobaş Rusya k’ala limaşi oras i3’opxuri vana Sabç’oetiş Artobaşi oras iteşkiluri? 3’oxlenora muşiti uğuni? A3’i muç’oşi st’at’u uğun?

Çkin K’afk’asuri xalk’epek modernuri na3iapek na mek’iles p’eriodepes 200 3’anaş k’ule gevoç’k’apt. Ç’erk’ezepes 19. oş3’ana şakis modernuri na3ia do oxen3aleşi p’rosesi var açodines. Olande Kafk’asurepek, k’abileburi do oxoşkveri skidut’esşi 1850-oni 3’anapes Rusiaş Çarobaşi oxut’k’va3upes go3’odgitu şeni Şamilik yulvaş k’ele dineburi artobaş oteşkilu şeni ibodet’uşi, geulva K’afk’asias mcveşi ananuri adetepe muşi na şinaxups Ç’erk’eziaşi Na3iaonaluri Meclisi doteşkiles. Mara ist’oriaşi namtini orapes xazireli mcveşi dido xarit’apes zati olande K’afk’asia “Circassia-Ç’erk’ezia” yado iğaret’u.

Yani modernuri oxo3’onapate na3iaş t’erimişi ok’oğarğalupeti k’arta oras çkvaneri do ideologiuri na iqven şeni am k’itxas amuş met’a umosi tatmineburi ar coğabiş meçamu eşo perpu va iqven yado vizmon.

A3’i geulva K’afk’asias irxolo Adiğeşi Cumxuriyetepe do Zuğauçaşi p’icis na elaskidu Şapsuğepeşi Sivili Sosiaşi Gedginalepeş (Adiğe Xaze) temsilobate na3ionaluri minoba şeni, doloxe mutepeşis “Adiğe” do galendo k’ele “Ç’erk’ezi” coxoş otkuşi do ok’oxtimeri Ç’erk’eziaşi ağanuri gedgimuşi k’arari komeçes. Mara am coğrafias na ren do dudi mutepeşi Ç’erk’ezi na va 3’opxups, Panturkistepeş k’elen na imanipulen K’araçayiş xalk’i k’ala Rusi, K’azak’i steri xalk’epeşen muç’oşi mxuci yezdasunonan aya dido şupxeburi ar oğodoba gamodginups. Mtineburi doptkvat na am uçkvaneburi, musavuri do guroni ağani xalk’epeşi yeçkinduk çkinda ist’oriuli ar şansi momçapan. Artneri tema Abxazepe do Margalepeşi artoba şeniti yeçkindun.

K’afk’asiaş diaspora do xalk’epeş udiyalogobaşi temas ejodgitut iro. Am tema şeni muç’oşi izmont?

“Cogişen gamaxtimeri tik’anis mgerik nank’apen” ya zop’onan. Aya ar mtini ren, xalk’epe tik’ani va rt’antina mçxuri steri iktalenan. Artoburi ozmonu do artoburi oxanduşi şarape va goran na ç’it’a no3’ilepeşi oqopineri dido perpu iktalenan. Am tema şeni K’afk’asuri xalk’epek dido k’ai misali oteşkilupan. Artneri obarbalupes imaruzenan do omordu mutepeşis p’at’işi go3’odgitineri iktalenan. Mara dialogi k’arta şara na otanaps ar tema ren. Artoba çkini domardes na, oşkari ç’k’ua domaqves na, k’oçinuri do şerefoni skidala doma3’opxenan.

Artikartis oqucus na va naxondinen k’oçepeşen, maç’inaxepesti, emperyalistepesti va aşkurinen. Problemepe artot goşogoreli oxoma3’onenan do şara yemazdenan. Am temaşen imt’inen na am problema çetrefili kelaskidun. Am udiologoba Turkiaş Cumxuriyetişi problemepesti, K’afk’asuri xalk’epeşi galeni do doloxeni problemepesti artneri ren.

Ç’erk’ezepe Turkias dido renan, k’asturi artikartişen mendra dobargute dixaskidalapeşi 55 noğas skidunan mara am noğapeşi çkaris irişen dido va renan. Geneluri k’abuli na ixvenen ar ozmonu ren; mtinişi na ren dobadonas irişen dido oqopinu ren, p’olit’ik’uri menceli do na3iaş şuuri. Diasporaşi Ç’erk’ezepek am temapeşi zmoneri dobadona mutepeşis uk’uniktinus muk’o ejodgitunan? Dobadona mutepeşi muk’onari imancelenan? Dobadonaşi Ç’erk’ezepek diasporaşi Ç’erk’ezepe muk’onari imancelenan? Dobadonaşa uk’uniktinu Ç’erk’ezi xalk’işi moxtanora şeni muk’onari beciti ren?

Ç’erk’ezepes sistematizeri uk’uniktuşi hareketi dvaç’irnan. Muç’o eşo demok’rasia na diç’irs steri. Mara şaxsuri obodineri na iktalen, usosializeri, uorganize do dobadonapeş k’elen hukmi na va uğun ar hareketis uk’uniktuşi hareketi ya va itkven.

Ç’erk’ezul na3ionaluri problema do uk’uniktinuşi tema arxvala mutepeşi xes ren ya na uçkin mitxanişi k’oçepek am temaş mtiniş oxo3’onu şeni umosi dido oboduşi renan. Çkvaneri xonarepe do ozmonupes var ya na zop’ons do manişa dobadonaşi gamaçamale steri yafta geodvinu şeni xeelasvareli k’oçepe k’ala mutu va ixvenen. Mara xolosi oraşi doloxe k’rit’ik’i do ağani şaraş oz’iru mumkini ren. Donadonasti do diasporasti aya na oxo3’onaps dido k’oçi ren. Tabi ağanmordalepe umosi dido renan do umosi gamantaneri zmona uğunan.

Gomorgva do mogapa mutepeşişi oç’it’anu na va unonpeş met’a irxolo dobadonaş xalk’ik diasporaş xolos, diasporakti dobadonaş xolos renan.

Turkiaş Cumxuriyetişen Ç’erk’ezul nena do k’ult’ura şeni muepe ginonan?

Turkiaş Cumxuriyetişi ideologepek do oxen3alek irxolo dobağine domixmares. Ak’onari domibağunan, aya a3’iş k’ule umumkini ren. Turkiaş Cumxuriyetişi ideologepek do oxen3alek m3udepeşen opağuşi do irxolo çkvaneri minobapeş hak’epe meçamuşi renan. Nena çkinişi oguru do ogurapuşi 3’oxle na go3’odgitun mteli ğoberepe mek’arbinuşi renan. Arteri minobaşa na imaxkumu dobadona çkinişi k’ult’ura, k’artaişi perepete gedginuşi renan. Amuş met’a çkva mtini mutu va ren. Movaru, m3udi do doloxuşi ora diçodu.

Kartvelist’uri asimila3iaş p’olit’ik’ape do Margalepeşi problema şeni mu izmont? Abxazyaş dudmoşletinerobak Margal-Lazepeş mek’arbinus go3’vadgiteni?

Çkva xalk’epek na mek’iles mertebepe, K’afk’asias a3’i xolo çodineri va ren. Kortueburi faşist’obati aşikare oşkas na go3’amidgutunan ar mtini ren. Ma na miçkin k’onarite Okorturas andğa irişen didi etnik’uri grup’i Margalepe renan. Kartvelepek entepeş k’ule na mulun grup’i ren. Mara Okortura, Çarobaş Rusya k’ala mak’udeloba na qvespeşi ananeşen na iteşkilen şeni, andğa geulvaşa toli gokteri iz’irasnati na uğunan xali mutepeşi naşkvinu va unonan.

Umengapuri st’andart’i dido aşikare ren. Am artneri ozmonuk, K’afk’asiaşi olandes artneri nena na ğarğalaps k’adimuri xalk’epe ok’ortups, omjores artikarti mutepeşis ank’ene na var uğun xalk’epe ok’oxtimeri artneri ar na3iaşa noktinaps. Edo Margal-Lazi xalk’ik diplaşkeren mara mis onç’els.

İris na uçkinşen umosi dido oşkarobape uğunan Margal-Lazi do Abxazi xalk’epes do aqvasunonan xolo. Okorturas, Amerik’a vana çkva mitxanepek p’rovak’asyoni va qvesna, Abxazyaşi dudmoşletinerobak Margal-Lazi xalk’işi mek’arbinus go3’odgitasunon. Muşenido, nena do minoba muşi na moivaren am xalk’ik, Abxazias a3’i nena muşite ç’arups do iguraps, dudi muşişi minobaş o3’opxinuşi şansişa ixolosen. Margal-Lazi xalk’i ant’inat’uraluri ar Kartveleburi minobaş eçkindu şeni dido 3’anaşen doni ondğulinapan do mt’quraburi tezepete asimila3ia ixvenenan. Abxazya do Okorturaş xalk’epeş odemok’rat’ute am asimila3ia içodasunon. Vana am asimila3ias va go3’vadgitinen. Andğa Margal-Lazi xalk’iş Ç’erk’ezuli xalk’epe k’ala ok’oxtimuşi şansi hemi Turkiaş Cumxuriyetis, hemi Abxazyas do hemiti Okorturas imağalinen.

Abxazyaş dudmoşletinerobak do olandeş k’ele na ididanasunon Ç’erk’ezuli artobak arxvala Margal-Lazepe vardo, Şonepeşi mek’arbinusti na go3’vadgitasunon dido beciti oğodoba oteşkilasunon.

Lima doloxu, felaketi, ğura tkvala ren. İpti limaşa var ya otkuşi voret guri çkinişi doloxe do mu p’at’ki limaşi çodinas uk’abaxatoni k’oçepeti ğurunan.1992 3’anas Okorturak Abxazyas koxut’k’va3uşi dido Abxazi do Margali doğuru. Margalepe do Abxazepes oşkari ist’oriaş artoba uğut’estina, Margalepek Sabç’oetiş Artobaş oraşi Okorturaş emperyalist’uri p’olit’ik’apeşi mağdurepe iqvesi?

Malesefi, K’afk’asiaş xalk’epek na3ia do dobadonaş oqopinuşi tema şeni 200 3’ana diyanes. Kartvelepe amuşi istisnape renan. Kartvelepek dido çkvaneri xalk’epe asimila3ia doqves do aşopete ina3ianes. Am p’rosesis dini do noç’areli lit’erat’uraş tesiri dido uğun. Sabç’oetiş oras do 3’oxle Rusepe, Sabç’oetiş oraş k’uleti geulva xolos mutepeşis yezdes. Edo am oraşi doloxe ipti Margalepe do ok’uleti çkva xalk’epe domağdures. Abxazyaşen mendaxtimu na dvaç’ires Margalepek andğa xolo Tiflisis do çkva sotxanepes irişen p’at’i şart’epeşi doloxe skidunan. Okorturaşi oxen3alek am k’oçepe şeni kianas p’ropaganda ikips do geulvaşen na mulun geç’arelepe am k’oçepes va uparups. Am k’oçepeşi fuk’araba umosi dido omordinapan, luksuri semt’epes goplaşkeri do goragaderi apartmanepes fuk’aroba mutepeşi dido mç’ipaşaşi iz’iren, am k’oçepe va nik’ardepan. Oxen3aleşi noğira; am k’oçepeşi problemaş oçodinu va ren, p’ropaganda mutepeşişi materyali şeni oxmaru unonan iro. Mara am oğodobak, dude3’azdima na eçkindinasunon ar mtini do3’opxu. Muşenido, Margalepes dido dvaç’k’indes, oxmarinu do mşkironobaşi sebebite.

Okorturaş oxen3alek irxolo na3iaş oxen3alepek na ikipan steri oğerdinapete majura xalk’epe Kartvelepes omengapinus dido muafak’i iqves. Margalepeşi didopes andğa aya varti uçkin do Margalepek xolo Kartvelist’uri p’ropaganda do m3udepes mxuci meçapan. Am oğodobak xolosi oraşi doloxe Ç’erk’ezia do Abxaziaşi mefumiş omencelute bekimda iktirasunon. Margalepe arxvala ist’oriuli vardo ant’rop’ologiuriti Kortupeşen çkvaneri xalk’i renan do Ç’erk’ez-Abxazepeşa xolosi renan. İlmiuri xandape ididanaşi, xalk’epes na go3’odgin ğoberepe dilixvaşi namtini xalk’epek artikartis umosi dido nanç’asunonan do ağani kianas artobape koguiktasunon. Edo emuşeni faşist’uri p’olit’ik’ape na oktalaps Kartveluri na3iaonalist’oba steri oqopinupes am artobapeşen dido zarari aqvasunon.

Abxazyaş oxen3aleşi do Abxaziuri Margalepeşi p’olit’ik’apek xalk’epeşi ok’oxtimus dido tesiri oğodasunon. Margalepek, muç’o eşo Kortu cumalepe çkini steri umtine k’art’i, umtine p’olit’ik’ape okaçuşi iqves mara aya iktirasunonan.

Şovenizmaş ç’anç’axepunas na doloz’in Okorturak Amerik’aşi mxuci meçameri K’afk’asiaşi İsraili diqu do İsraili k’ala dido k’ap’et’i k’ont’akt’i uğun. Okorturak Maraşina 2008-s Osetyas koxut’k’va3uş k'ule Rusia-Okorturaşi lima, çodina do tesiri muşi şeni mu izmont?

Amerik’a do İsrailis irxolo gomorgvas oşkari p’olit’ik’ape uğunan. Saak’aşvili do Saak’aşviliş xolos na ren irxolo k’oçepeşi meaşepe Amerik’ak meçaps, Okorturaşi dixape İsrailurepek k’ap’ineri yeç’opupan, andğa antepe iris kuçkin. Okorturaşi vasitate K’afk’asias notesiru şeni na ixandeps Amerik’a do İsrailik, zavali Okorturaş xalk’epe, ç’k’uaşi balan3ia na va uğun, tecrube na va uğun, İnglizuri nenaş oçkinuş met’a mutuşi çkvaneroba na va uğun ağanmordalepeş k’elen iktalen na otkuşi dido mutu va miğunan. Okorturaşi map’olit’ik’epek, xalk’i mutepeşişi irade do faida şeni mutu va ikipan. Edo emuşeni 2008 Maraşinaş limati ar 3ada t’u do dido p’at’i direziles. Umosi raxat’i na goiçvasunon ar map’olit’ik’e z’iranşi Saak’aşviliş tok’iti nok’vatasunonan. İrişen mk’ule oras Saak’aşvili do Saak’aşviliş xolos na renanpek Amerik’as –meaşi na meçaps p’at’roni mutepeşis- e3’alanşi muç’o mtini na bzop’ont oxoi3’onasunon. Dido xolosi oras yani muç’o eşo entepeşi nenate doptkvatna: “soon!”

www.kolkhoba.org şeni mu izmont? Gamaçkvaş p’olit’ik’a muşi mo3’ondepti? Sait’işi, K’afk’asuroba do K’olx-Abxazi artobaşi dodgimoba muç’o ga3’onenan?

Kartvelizmas ilmiuro do sosialuro reaksiyoni oğodaps, mt’eroba vardo am temaşi munazara ikips. Çkvaxolo majura K’afk’asuri xalk’epe k’ala omxvacu beciti na şinaps şeni didi k’imeti uğun. Ağani metodişi gnapate, ipti K’olx-Abxazepe do çkva xalk’epeşi ok’omxvacu şeni omağalapuşi misyoni uğun.

Çodinas muepeş otku ginonan?

Abxaz-Adiğepe k’ala Laz-Margalepeşi omxvacu do cumalobaş met’a; Kortu, Çeçeni, Oseti, Dağistanuri dç. irxolo xalk’epes şerefi mutepeşite na skidasunonan ağani ar sistemaşi mucadeles sap’ri do gecgina vimendup.

Ank’ene tkvani şeni didi teşekkuri goğodapt.

Mati teşekkuri goğodapt.