LAZİSTANİŞİ ZENİ: ART'AŞENİ



Art’aşenişi dixaşzoma ren 743 k’m². Yulva muşis Vi3’e, gulva muşis Otena, omjore muşis K’aç’k’arişi germape do oçildre muşis Uçazoğaten goi3’k’onden. Zoğap’icişi ginz’enoba uğun nanç’inerot 10 k’m. Let’ape muşi nunç’uşun zoğap’icişen 50 k’ilomet’re doloxeşa. Akonaşis iz’iren Uçazoğaşi germapeş genç’uşobape do rak’anepe. Abja Furt’una, oruba Dolana do abja Yeniyol ren Art’aşenişi 3’k’arepe. Art’aşenis uğun endra-gendra dixa. 3’k’arepek Uçazoğa k’ala na ok’uik’aten armt’k’o vadiş gale, var uğun zeni dixape.

Urumuri dinast’oni T’amt’raşi Oxen3ale, Mexmedi majuranişk’elen 1461 3’anas Osmanuri dobadonas ik’atinuşi, am dinast’iaşi oktalaş sinorepes doloxe na rt’u Art’aşenikti ok’uiçinu Osmanuri oktala k’ala; emus aqu avt’onomiati mk’ule oraten. Osmanuri oktalaşi vaxtis Art’aşeni rt’u Otenaşi ilçeş ar semt’i, namuk na rt’u mek’ireli vilayeti T’amt’raşi sancak’işa. Resp’ublik’aşi p’eriodis “Pazari” na geodves Otenaşi, bucağiş şkaguroni na rt’u Art’aşeni, 1 Mirk’ani 1953 tarixis ilçe iqu. 1916 3’anas, Çarobaşi Rusiaşk’elen xe na geidvinu Art’aşenişi oxoşkvobaş dğa yado 10 Mirk’ani ik’abulinen. Emuşeniti am tarixi nixvamen 3eremoniapeten k’arta 3’anas.

Art’aşenişi omjoreş k’ele na nutragups germape k’ala artot, oçildre do oçildreyulvaş k’ele na geladgin 3.000 met’re mağaloboni K’avk’asiaşi germapek 3’opxupan menk’ileri ar ç’it’a t’aronoba, oçildreş k’eleni ixepeşen na çumers onç’unobaten. Otxo droti t’ibu uğun. Mç’imoni t’aronoba muşi ren subt’rop’ik’uli. 3’anuri nanç’inerot 2.300 mm mç’imoni, oşis 77 t’eni do dğas oşkaloni 4 saat’i do 14 deik’e mjoroni oraten Art’aşeni ren, Turkiaşi irişen t’enoni do uomjoroni semt’epeşen ar teri. Uçazoğaşi t’erit’orias na iz’iren t’aronoba Art’aşenisti iz’iren. Zoğap’icuri semt’epe renan t’ibu do opşa mç’imoni. Doloxeni semt’epes t’aroni içetinen. Nanç’inerot t’u3anoba ren 14- 15 derece. Emtumani do endra-gendra dixape na uğun şeni do t’aronobaşi onç’onobaten, Art’aşenişi mzgudaluri motvalak 3’opxups ncalepunape 700- 2.300 met’re mağalobas generalurot. Art’aşeni geladgin ar semt’is, namus na uğun epto xampoba ncalepunapeten. Oşis 23,74-ten ncalepuna uğun Art’aşenişi dixas, eti ren 17.635 hekt’ari. Dixapeş oşiş 10,55-s ixaçken. Oşis 34,33-oni ar dixa ren tipepuna-oncvale do oşis 31,38-oni ar dixati ren xaçkaş gale.

2008 3’anas xveneri generaluri nak’onobaş 3xunaten, mtel nak’onoba ren 39.001. Şkaguronis nak’onoba ren 24.965 do oput’uri nak’onobati ren 14.036. Xalk’iş nak’onobaş monz’inu ren oşis 4,71, ar k’m²-s na anç’en nak’onoba ren 78 şuri do simaduri gale oxicretuşi nispet’i ren vitoşis 38,6. Art’aşenis 38 oput’e do 17 maxale uğun. Ok’itxu-oç’aruşi nispet’i ren oşis 93. Art’aşenişi n3’opulapeti aşo ren: 14 geç’k’apuroni n3’opula; 5 lise do muşi steri n3’opula. K’ulani mamgurepeşi nak’onoba: 2.794 (geç’k’apuroni n3’opulapes), 771 (lise do muşi steri n3’opulapes). Biç’i mamgurepeşi nak’onoba: 2.995 (geç’k’apuroni n3’opulapes), 844 (lise do muşi steri n3’opulapes). Mağalidoguroniti na uğun Art’aşenis ixandeps jur st’amba, ar svaloni gazeta, ar radio do ar t’eleviziaşi k’omp’aniak. Art’aşenis ar sp’ort’uli spero do arti sp’ort’uli saloni uğun.

Dixaşi xali do emuşen na yeçkindut’u m3ika oçanobaşi sebebiten Art’aşenurepek ulurt’es k’urbetişa Kianuri Maartani Limaş 3’oxle, Çarobaşi Rusiaş doloxe na gedgit’u noğapeşa. Kianuri Maartani Limaş uk’açxeti kogeç’k’es oxtimuşa, dobargu şeni Turkiaşi didi noğapeşa. 1950-oni 3’anape k’ala, çaişi xaçka geç’k’uşi namtinepek koguiktes Art’aşenişa. Çaişi xaçkaş 3’oxle, Art’aşenis endra-gendra dixa na uğut’u do dixapeşi udobağinobaş sebebiten Art’aşenurepek mzoğaroba, mak’idaloba, mafurnoba steri dulyapes oxvenu şeni mendaxterenan, Turkiaş doloxe varna gale oxanduşa. Çaişi xaçka do ç’it’a indust’riaşi onç’obaten mak’urbetoba im3ikanutina, ek’onomiuri meç’irelobaşi sebebiten var gonduneren mtelot. İptinerot çai na ixaçkinu 1938 3’anaş k’ule, na niçinu mxuciten k’ap’inerot na dirdu çaişi xaçka do çaişi indust’ria ren Art’aşenişi irişen beciti dulya. Lazut’i, xaci, dixaşmarkvali, luqu, kivi, txiri do mandarina ren xaçkaşi maxsulepe. Maskindinoba ixvenen ocağuri uk’orsoba şeni. Dulyapeşen ar teriti ren mabut’k’ucoba. Nanç’inerot 10.000 fenuri do 500 p’rimit’ivi şuroni but’k’ucişi bogina iz’iren Art’aşenis. Nanç’inerot 165 t’oni topuri do 1.500 k’iloti mçiri imralinen. Zoğap’icuri mençxomoba na iz’iren Art’aşenis var ixvenen alarguri mençxomoba, didi çamli do k’omp’aniape na va ren şeni. Çodina 3’anapes irden k’ult’uruli mençxomoba. 12 k’onari k’armaxaş omraluşi k’idala koren Art’aşenis. K’ap’asit’e muşi ren nanç’inerot 100 t’oni/3’ana. Art’aşenişi zoğas na iç’opinen çxomi ren didopeten kapçia. Amuşen çkva laxo do sk’avrit’iti iç’opinen.

Pukrik’a-Gimuaşi p’eriodis, sezonuri dulya na meçaps çaişi xaçkas ixandepan didopeten oxorcalepek; am nispet’i ren oşis 77. Maxande kimolepekti ixandepan didopeten çaişi xaçka do majura speropes. Art’aşenis var iz’iren oxorişi meç’ireloba. Nanç’inerot oşis 80-ten xalk’is uğun oxori noğaşi şkaguronis. Monç’inoras, oput’epes do qinorasti noğaşi şkaguronis na geladgin oxori mutepeşis skidunan. Majura noğapes no3’k’edaşi oxorepeşi kira epto m3ika ren Art’aşenis.

Art’aşenişi Oxen3aluri Oxzabune goin3’k’eren 50 oncireten, 2000 3’anaşi Gimua tutas. Dido zabuni na aqven şeni uk’ors p’olik’linik’aşi bina astaxolo. Oxzabunek nuxizmet’ups jur ameliyatxane, ar dorinuş saloni, aciluri odulyobaşi laborat’uvari, rontgenişi unite do jur ambulansiten. Art’aşenis iz’iren 4 sağobaşocaği do 12 sağobaşoxori. Art’aşenis; Çaykur, Akfa, Karaca, Huzur, Lider, Akdere, Armağan, Karaoğlu coxoni ovro çaiş fabrik’a gedgin. Sezonuri madulyepek ixandepan am fabrik’apes. Art’aşenis pi3arişi do mobilyaşi dulyapeti ren ç’it’a zomobas.

Art’aşeniş gomorgvaşa ninç’işinen dixagzaten. Art’aşeni ren 48 k’m mendralas Rizinişi şkaguronişen. Art’aşenişi şkaguronişen Rizini-Xopaşi dixagza golulun. Oput’epeşi gzalepek umk’itaps artikartoba do odulyoba. P’eci mç’imoni do endra-gendra dixak munz’inaps odulyobaşi pasis do nusebebups ok’oxvobapes udodginu. Amukti iroras gzalepeş on3’uranu noç’iraps. Noğas uğun sum gza. Ortaalanişi gza, namtini sotepes ren bet’oni geberi do majura sotepesti st’abilize merçeri. Tuncaşi gza ren st’abilize merçeri. Arm3ika burme muşiti ren bet’oni geberi. Duyguluşi gzaş ar burme geluz’in Çamlixemşiniş oxen3aluri dixagzas. Majura burmepe muşiti arm3ika bet’oni geberi do arm3ikati ren st’abilize merçeri. Arti şkaguronis do vitoar oput’epes, 12 t’ilifoniş sant’raliten odulyoba niçinen Art’aşenis. 12.649 xat’i k’ap’asit’oni am sant’ralepes 10.915 abone uğun.

Çodina 3’anapes kogeç’k’u germa do golaş t’urizmişi odulyoba Art’aşeni do muşi gomorgvas. Furt’unaşi vadis na ixvenen raft’ingişi sp’ort’i; Altiparmakişi germapes na i3’opxinen Sirt Yayla do Golazena Yaylaşi şenobape şeni mulunan t’urist’epek semt’işa. Furt’unaşi vadepes k’ideri ren vitepeten mcveşuri kvaş xincepe. Abja Furt’unaşi havza ignapinu situri spero 1998 3’anas, ar k’orta muşi ğormoturoni, ar k’orta arkeologiuri.