LAZEPE ŞENİ "KARTVELİST'URİ TEZEPE"



Kartveluri ofisialuri ist’oriuli tezepeşi tolite Lazepe (Margalepe do Lazepe) Kortuepeşi (Kartveli) no3’ile ren. [1] Lazepek na ğarğalapan nena Kortulişi ar dialekt’i ren. [2] Lazuri, Margaluri, Kortuli do Svanuri nenapeşi grup’is, am nasionalist’i simadaş k’elen “Kartveluri” yani Kortuli nenaşi grup’i yado coxo geidvinen. [3] Nenaluri grup’iş doloxeni ar nenaş coxo em grup’işa var geidvinen yado gramat’ik’uri simada [4] rentina andğanerdğas xoloti am tezis nimxvacinen. Tbilisiş Filologiaşi Çkinapeşi namzet’i İrini Asatiani coxoni ak’ademisienik, “Kartveluri” yani Kortulişi dialekt’epeş doloxe na ren Lazuri, Margaluri do Svanuri k’ala artot oraş doloxe muşiurepe mogute “gramat’ik’uri k’rit’erepete timoşletineri nenaşati nunç’uşes” [5] yado ar tespit’i ikips. Mara a3’işakis nena var iqves yadoti num3xvaps. Kartveluri ofisialuri ideologiaşa umek’ireli manenaçkinepes çkar şupe var uğunan, na molişinen nenape timoşletineri do muşeburi nenape na renanşi temas. [6]

Okortules xolosoba muşite na içkinen do Mp’olis sum tutas ar na gamiğinet’u, Çveneburi coxoni jurnalis mak’ale muşi na gamiçkvinu Asatianik, 20. oş3’anuraş geç’k’alas nasionaluri hududepeş otespit’ute Okortuleşen do indirekt’ot nananena mutepeşi Kortulişen Lazepeşi ok’o3’k’inuk, Lazuri nenas dido noç’iru do am xalik “Lazepeşi dinuri skidalas, nasionaluri idrak’is do oğarğaluşi nenas notesiraps” [7] ya zop’ons. Tudeni p’aragrafepes, S. Canaşia do N. Berz’enişvili coxoni Kartveli maç’arepek “Turkiaşen Hak’oni K’vandape Çkini” coxoni mak’alesti oxoi3’onasunon steri, ağanmordale ak’ademisieni Asatianişi simadapek Kartveluri ofisialuri tezepe omk’ulanaps. Mak’ale muşis Lazepe, Kortuepeşi cincişen moxtimeri renan yado ispati oxvenu şeni istiken.

“Çkin Lazepe do Kortuepe artneri nana do babaşi berepe voret… Mapa Tamaraşi oras irxolok Kortu vort’it, emuşk’ule Kortu, Margali, Lazi ok’oirtu... Kortu, Lazi, Margali cumalepe renan...” [8]

Mengaperi gagnapeşa Okortules varna Turkias artneri ofisialuri simadaş gomorgvas ok’oxteri k’oçepeş k’elen gamaçkveri k’arta svaras moixvaden. 1964 3’anas Okortules “Lazeti” coxote na gamiçkvu do jur Laziş k’elen na iç’aru edo 1992 3’anas Mp’olis na gamiçkvu “Lazepeşi İst’oria” coxoni svara ren am temaşi irişen t’ipiuri misali.

Majura k’ele Lazepes, Kortuepeşi cinci uğunan do emuşeni Kortuepeşi k’abile renan yado gagnapek, nena temoni tezepes elotxozaps do p’olit’ik’uri k’vandas referansi oğodaps.[9] Mak’ale çkimis tarixuri am tema molapşinap, Kortu p’rofesorepek “hak’oni” mutxanepe na ak’vandept’es oras Lazepe, vasita steri oxmaru şeni ibodet’es do emuşeni.

Kianuri majurani limaş k’ule jur Kortu p’rofesorik, Simon Canaşiak do Niko Berz’enişvilik “Turkiaşen Hak’oni K’vandape Çkini” coxoni, Turkias geulva k’ala ordoşen oxolosus na nusebebu do let’a na ik’vandinet’u ar mak’ale ç’aru (P’ravda, sahife 2, 20 Xrist’ana 1945). Am mak’ales p’rofesorepek, am let’ape tarixuro Kortuepeşi ren do Turkiak zorite go3’amiğes yado idiate kianaşa xonari ognapapt’es. [10] Kortuepeşi am tezis tema çkini k’ala alak’a uğun muşendo Turkiaşen na ik’vandinet’u let’apeşi ar no3’ile Lazepeşi ren do Lazepeti zati Kortu ren yado idia ixvenen. Çinaperi mak’aleşi maç’arepeş tolite Lazepeşi p’ap’uli K’olxepe, miladişen 3’oxleni p’eriodepes gedgimeri K’olxidaşi oxen3aleş madedgimepe rt’u. Lazepe zati Kortu na renan şeniti am oxen3ale, Kortuli oxen3ale ren yado idia ixvenet’u.

Miladuri 3’anapeş geç’k’alas Romalepek, K’olxidas xe kogedves. Uk’ule, 4. oş3’anuras yulva K’olxidas, Kortulo mcveşi nasionaluri coxo muşi Egrisi na rt’u Lazik’a yani Lazuri oxen3ale geidginu. Lazik’a, K’olxidaşi genomskide na rt’u do Lazepeti K’olxepeşi motalepe na renan çkar mitis var mavaren. [11]

Maç’arepek mak’ale mutepeşis, K’olxepe Lazepeşi p’ap’ulepe na renan çkvadoçkva Bizansiuri odudepeşen zop’onan. K’olxepe, Lazepeşi p’ap’ulepe renan yado çkinape çkvaneri matarixepeş k’elenti iteyiden. Mara, andğaşakis Lazepe, Kortuepeşi k’abile renan yado tarixuri tespit’epe uk’elenari çkar matarixeş k’elen var iteyidinu do arxvala Kartveluri ofisilauri tarixuri tezi yado kodoskidu. Na molapşinapt mak’ales becitoba uğun, na irtibatinen do K’olxida na itkven oxen3aleşi hududi k’ala alak’a na uğun şeni.

Mara arxvala yulva yani Rionişi K’olxida va rt’u, arçkva geulva yani Ç’oroxi-T’amt’raşi K’olxida rt’u. Emuşeni geulva K’olxidaşi xalk’işa Lazi itkvet’u ....Margalepeşi [12] dobadonaş noğa T’amt’ra ren. T’amt’raşi oxen3aleş mapapes (1204-1461) Mp’olis “Lazi mapape”, dixape mutepeşisti kimi Lazik’a, kimiti K’olxida itkvet’u. [13]

Maç’arepek, k’vanda mutepeşis mesnedi na iqvasunon tarixuri referansepeş otkus naqonopan.

Lazepeşi tarixuri dobargalepeşi hududi oxo3’onapu şeni ak’ademisieni Marrik na momçapan çkinape onç’eloni ren: “Mp’olis, Turkiaşi Uçazoğaş p’icepes na skidun k’arta mitxanis Lazi edoxolo Samsonurepes do Sinop’urepesti Lazi u3’umernan... Erzurumurepesti Lazi itkven. Arçkvati Gumuşxanurepes do k’arta zoğap’icurepes [14]...” [15]

Kortu ak’ademisienepe Canaşia do Berz’enişvilik goluğarupan, Turki çkinerepekti 19. oş3’anuraşi çodinas, Kizilirmağişakis na nunç’uşun Samsonişi k’ortaş coxo andğanerdğas xolo Canik, yani Ç’anepeşi dobadona, yani Lazepeşi dixa ren yado oteyidus. [16] Kamus-ul Alam coxoni Turkuli ansik’lop’edi referansi na ikipan maç’arepek “Lazepe, Uçazoğaşi omjoreyulva p’icepes, vilayeti T’amt’ras skidunan... K’avk’asiuri xalk’i işinenan do Kortuepeşi cinci uğunan... Edoxolo z’irapa mutepeşik k’aixeşa o3’iraps, K’avk’asiuri cinci na uğunan do K’avk’asiuri xalk’epeşen arteri na renan...”[17] yado otkute ar k’ele rasist’i argumanepe ixmarnan do majura k’ele tezepe mutepeşis Turkepek memimxvacan ya unonan.

Lazepeşi K’avk’asiuri cinconi oqopinuşen xarici na iç’aren mutxanepe mtini va ren. Muşendo, Lazepe (Lazuri mağarğalepe) vilayeti T’amt’ras na skidut’es, çkar matarixeş k’elen var iteyidinen do andğaneri xalikti var numxvacups. Edoxolo, dido maç’arek Lazepes Kortuepeşi cinci uğunan yado ç’arupantina am tkvalas, Lazuri do Kortuli nenapeşi mzaxalobaşen çkva maana var uğun.

Erzurumi Lazepeşi dixa işinen yado idia oxvenuşenti xe na var moizdipan ak’ademisienepek çodinaşi p’aragrafis “T’amt’ra, K’eresuli, yani Okortuleşen go3’ağeri let’apeşi xvala ar no3’ile na 3’opxups yulva Lazistani mevoğirapt.” yado “hak’oni k’vanda mutepeşi” ognapapan.

İsmail Avci Bucaklişi

[1] Vanilişi, M./ Tandilava, A., Lazepeşi tarixi, Kortulişen gok. Hayri Hayrioğlu, S. 10, 3. Edisioni, Gamaçkumale Ant, Mp’oli 1992.
[2] Asatiani, İrini, “Lazepe”, Kortulişen gok. Hacer Ozkan, Çveneburi, Nomera 31, S. 23, Mp’oli 1999.
[3] Canaşia, S./ Berz’enişvili N., Okortuleşi İst’oria, Kortulişen gok. Hayri Hayrioğlu, Gamaçkumale Sorun, Mp’oli, 1997.
[4] Bucaklişi, A. İsmail: “Jap’oni filologi Kojima Goişi k’ala ok’otkvala”, K’avk’asiaşi Noç’arepe, Gamaçkumale Çiviyazilari, Mp’oli, 1997, Nomera 7.
[5] Asatiani, molaşineri noç’are.
[6] Kojima, molaşineri noç’are.
[7] Asatiani, molaşineri noç’are.
[8] Artneri sotis.
[9] Canaşia, S./ Berz’enişvili N., “Turkiaşen Hak’oni K’vandape Çkini”, gok. Mehmet Ozata, Jurnali Tarixi do Sosia, Cildi 8, Nomera 46, S. 241, Mp’oli, 1987.
[10] Artneri sotis.
[11] Artneri sotis.
[12] Akonaşis Margali itkven mara Margalepe k’ala Lazepe artneri nenaş mağarğale xalk’epe renan şeni “Lazepe” inoğirinen.
[13] Canaşia/ Berz’enişvili, artneri sotis.
[14] Maç’arepek am çkina Nikolay Marr-işi “Turkiaşi Lazistanişa Golva” coxoni mak’aleşen ezdipan.
[15] Canaşia/ Berz’enişvili, artneri sotis.
[16] Artneri sotis.
[17] Artneri sotis.