www.kolkhoba.org> Mk'ule Tarixite Lazepe

MK'ULE TARİXİTE LAZEPE

Lazepeşen, “Lazi” yado ipti maartani oş3’anuraşi matarixe Pliniusik molaşineren. Majurani oş3’anuraşi matarixe Arrianusişi oras, Lazepek Soxumişen T’amt’raşakis na rt’u regionis skidut’es. Romauri/Bizan3iurepek “Lazi” na u3’umert’es am xalk’is, Kortupek (Kartvelepe) do Abxazi-Abazapek “Megreli”; Romauri/Bizan3iurepek “Lazik’a” na u3’umert’es oxen3ale muşisti Kortupek (Kartvelepe) do Abxazi-Abazapek “Egrisi” u3’umert’es.

Lazepeşi irişen mcveşi ist’oria, K’olxetiş maktale do k’ult’uraşi spero k’ala xolosoni k’ont’akt’oni ren. K’olxetişi coxoşen maartani fara İsaşen 3’oxleni 8. oş3’anuraş tarixoni Urartuşi noç’arapes molaşineri ren. K’olxetiş maktaleşi spero (a3’ineri ndğas Abxaziaşi doloxe doskidineri na ren), Gagraşen geç’k’ap’t’u do Ç’oroxişakis nunç’işut’u. K’olxetiş k’ult’uraşi speroş sinorepe omjoreşk’ele T’amt’raşakis ulurt’u. K’olxeti, Homeriuri epok’aş Grek’epeşi onç’eloni spero rt’u. Argovnat’epe, Uçazuğa mojiluten “Okro Post’i” eç’opinu şeni Mapa Aietiş dobadona na rt’u K’olxetişa k’uçxe gedveret’es. İsaşen 3’oxleni çkvadoçkva ç’areli odudepes, Omjoreyulva Uçazuğaş regionis na skidut’eren, artikarti k’ala oxokteri do K’olxetiş vadis dobargeri k’oçepeşi mzaxalepe na rt’eren k’abilepeşen molişinen. İsaşen 3’oxleni 1. oş3’anuras K’olxeti (Lazik’a/Egrisi) do Kartli (İberia/Okortura) Omapepeşi oşkendas artikartis xe3ala gejodgitu na noğirapt’u noqononi limape ixvenu. Am limapeşi çodinas regionis, Romaşi İmp’arat’orobak askerulot xe gedvu.

İsaş k’ule 1. oş3’anuraşen doni “K’olxi” vardo “Lazi” vana “Margali” yado na işinen Margali-Lazepek, 3’oxle P’ont’osiş Omapeşa do uk’açxeti Romaşi İmp’arat’orobaşa medgineri, timoşletinobaşi limaşa geç’k’es. 69-79 3’anapes Lazepes na gedgiturt’u Anicetusik, xalk’i muşi Romaurepeşa yedgitinu. Romaurepes st’rat’egiuri ar regioni na rt’u Lazik’a oxoşkvu var unt’es. Mara Lazepeşi oxoşkvinobaş k’abğaşa var naxondines do Lazik’aşen gamaxtes do imt’es. Lazik’a udodgineri imencelu do andğa Gulva Okortura yado na içkinen regionişa xe gedvu. Lazik’aşi omencelu, Lazepeşi naşatxapeş Ç’oroxi mojiluten Omjoreyulva Uçazuğas regionişati nunç’işu do Lazepeşi am regionişa didopeten moxtimu, P’ont’osiş Mapa 2. P’olemoni oşkurinu. Omape muşi Lazepeşen oçvu şeni xe3ala Romaurepes meçu. Romaş İmp’arat’orobaşi ar eyalet’i niktu. Am eyalet’is “P’ont’os P’olemonyak’os” coxo geidvinu. T’amt’raşi yulvaşk’elen Ç’oroxişakis na rt’u regioni, mcveşi orapeşen doni Lazepe didopeten na skidut’es regioni rt’utina, Lazik’aşi Omapeş maktaleş gale doskideret’u.

Lazik’aşi Omape, 2. oş3’anuras geç’k’uten imencelu do 4. oş3’anuras maktaleşi spero T’amt’raşakis var amçiranunati tesiriş spero muşişa ezdu. 395 3’anas Romaş İmp’arat’orobaşi ok’ortuk, Lazik’aşi Omape omencelu do omçiranus gza meçu. Lazik’aşi Omapek, andğaneri ndğas Gulva Okortura yado na içkinen K’olxeti ek’onomiurot, p’olit’ik’urot do askerulot ok’om3xvu. Lazik’aşi Omape, Bizan3iaş vasali rt’utina mek’ireli vasalepeti uğut’u.

A3’i xolo Lazuris na ixmarinen ndğaşi coxopeşen na oxui3’onen steri n3a, mjora do tuta xvameri işinet’u. Lazepek maişgale Roma/Bizan3iaşi religia iptinerot k’abuli na qves xalk’epeşen rt’es yado otku mtini ren. Mara maişgalepek, Lazepek na skidut’es regionepes na k’ideret’es ek’lesiape p’olit’ik’uri inst’it’upe yado doskideret’u. Am ek’lesiape maişgale Roma/Bizan3ia do “P’ont’osi”şi mamebaz’gobaşi simboli yado işineren, Lazepek muşi ot’ant’iuri ocerupeşa, şekilurot Krist’iani na rt’es p’eriodepesti naqonerenan. Emuşeni Roma/Bizan3ia do “P’ont’osi” k’ala k’abğa na ikipt’es Lazepeşi, Osmanurepeşi religia na rt’u Muslimanoba p’eriodiş doloxe ok’abulu, Roma/Bizan3ia do “P’ont’osi”şa reak3ia meçamuş sebebiten rt’u.

Lazik’aşi Omapeş xe3alas na rt’u regioni, dido beciti ar golaxtimuşi gza rt’u. Çini do Hindist’anişa na nunç’işut’u ticaret’işi gzape am regionişen golulut’u. Emuşeniti Bizan3iuri do Persepe şeni didi ğirsi uğut’u. Persepeşi, Lazik’aşa xe gedvuşi majura sebebiti, mutefik’i yado na z’iropt’es do K’avk’asiaş 3’oxlen k’elepes do Yulva Avrop’as na rt’u k’avmepe, Lazik’a usi steri oxmaruten Bizan3iurepe k’ala ok’vak’idan yado meğinz’ibu rt’u. Bizan3iurepek na ikipt’es nobaz’goni met’odepe, Lazik’aşi xalk’epeş oşkendas ant’i Bizan3iuri simadapeş manz’inuşa sebebi iqu. Aşo ofikruşi monz’inu Persepe şeni uoz’ironi ar fursat’i rt’u. Mara Lazik’aşi mapa Gubazi, Bizan3ia do Persepeşi oşkendas na rt’u p’aradoksepe oxmaruten, balan3iuri ar galendulyaş p’olit’ik’as naqonuten na oktalapt’u xalk’i muşik zarari var z’iras yado ixandept’u. Mapa Gubazişi ant’i Bizan3ia do Persepe k’ala akt’oni p’olit’ik’a, Bizan3iurepe dido oşumu do mteli menceli mutepeşiten Lazik’aşa oxvat’k’va3es. 3’anapeşi morgvalis na naqonu limaş k’ule 465 3’anas Bizan3ia do Lazik’a oakt’uten ok’vak’idinu oçodines.

Bizan3iurepes, Lazik’aşi mapapek mutepeşa dudi na var gendrik’asunonan do T’amt’raşi yulvaşk’ele didopeten na skidut’u Lazepeti mutepe şeni moxtasneruli ar texlik’e na iqvasunon na uçkit’es şeni, Lazik’aşi Omapeş xe3alas na rt’u Abxazi-Abaza do Svanepe Lazik’aşen ok’ortuşi p’lanepe otatbik’inus geç’k’es. Bizan3iaşi noğira, Lazik’aşi etnik’uri do p’olit’ik’uri ak’tivoba oçodinuten am Omape mek’arbinu rt’u. Bizan3iurepek dvaç’irasşi Abxazi-Abaza do Svanepe hemi Lazepe hemiti artikarti k’ala ok’ok’idinu isimadept’es. 8. oş3’anuras, Lazik’aşi Omapeş xe3alaşi speros, Abxazi-Abazape, Svanepe, Margali-Lazepe do regionişa Kartlişen moxtimeri Kortupeşen 3’opxineri Abxaziaşi Omape yeçkindu. 780 3’anas Abxaziaşi Omapeş sinorepe oçildregulvaşk’ele Nik’opsia (Tuapse), omjoreşk’eleti Ç’oroxişakis iginz’anet’u.

Lazik’aşi Rioniş havzaş omjoreşk’ele 5. do 6. oş3’anuras na ixvenu Bizan3ia-Persiaşi limaş sebebiten Margali-Laziş nak’onoba dido im3ikaneret’u. Emuşeni Arabi maişgalepeşen na itesirineret’es Kortupek, Kartlişen grup’alurot yibarges do p’eriodiş doloxe am regionis dibarges. Aşoten andğaneri ndğas Muslimani na renanpe Lazi, Krist’iani na renanpe Margali yado na icoxinen Margali-Lazepeşi oşkendas Kortupeşen 3’opxineri do a3’i Guria/Aç’ara yado na içkinen tamp’oni regioni di3’opxu.

“Abxazi”, Rani, K’axeti, Somexepeşi nanmapa na rt’u Tamaraşi oras akt’ivi ar p’olit’ik’as naqoninu. Nanmapa Tamaraşi p’eriodis, Uçazuğaşen Hazarişzuğaşakis na rt’u regionis na skidut’u do çkvaneri cinci na uğut’u xalk’epek k’onferedaluri ar st’rukt’ura 3’opxes. Cvaronepeş seferepeşen do Bizan3iaş sarayişi xe3alaş ok’vak’idinupeşen inarginu. Bizan3iaş jin na idu k’onfederaluri armiak, omjoreyulva Uçazuğas na skidut’u Lazepeşi akt’ivuri omxvacuten Ç’oroxişen geç’k’uten Uçazuğaş regionis notesiru. Noğira, k’onfederaluri st’rukt’uraş doloxe Lazepeşen 3’opxineri ar Lazi oxen3aleti ok’atuten, am regionis Selçuk’uri do Bizan3iurepeşa medgineri t’amponi Lazi oxen3aleş mxuci meçamuten k’onfederaluri xe3alaşi emniet’oba ok’ap’et’anu rt’u.

Latinepeşk’elen 1204 3’anas Mp’olişa xe geidvinuşi Bizan3iaş İmp’arat’oroba isap’aru. Am oğodapek k’onfederaluri Omapeşi sinorepeş T’amt’rasti xe na mudumers steri omçiranus nuşvelu. T’amt’raş raionişa Lazi adamepeşi oxtimusti manz’inu. T’amt’raşi Omapes K’avk’asialurepeşi k’onfederaluri maktaleş notesiru do T’amt’raşi yulvaşk’eleni Lazepeşi Bizan3iaş hegamoniaşen moşletinu, Bizan3iurepes k’ai var a3’onet’es. T’amt’raşi Omapeş maktalobas, Bizan3iaş k’eleneri grup’ape k’ala K’avk’asialurepeş k’onfederaluri maktalek na numxvacupt’u Lazepeşi oşkendas, dido meç’ireli xe3alaşi ar ok’vak’idinu geç’k’u. 1204 3’anas “Laziaşi Thema” geidginu.

Lazepeşi Bizan3iurepe k’ala ok’vak’idinu, 1453 3’anas Osmanurepek Bizan3iaş İmp’arat’oroba doloxvesşi diçodu. 2. Mehmedik, Uçazuğa Osmanuri ar t’iba noktu unont’u. T’axtişa doxedu steri, 1451 3’anas Yulva Uçazuğaş zuğap’icişa 50 k’onari k’adirga noncğonu. Batumis do Soxumis xe3ala gedguten am regionis na skidut’u Abxazi-Abazape, Margali-Lazepe do Kortupe maktale muşis ok’orobus geç’k’u. Aşoten T’amt’raş Omape iblok’adinu. Soçişen na geç’k’apt’u do oçildregulvaşk’ele Uçazuğaş zuğap’icepe, K’irimişi Xanobaş k’ont’rolis rt’u. T’amt’raşi yulvaşk’ele a3’ineri na ren steri em orasti na skidut’u Lazepe, T’amt’raşi Omapeş maktalobas rt’es mara “Rumi” maktale k’ala ok’vak’idet’es. Lazepe, T’amt’raşi Omapes xe gedvu na unont’u Osmanurepeşi k’eleneri rt’es. 1461 3’anas Osmanurepeşk’elen T’amt’raşi Omapes xe geidvinuşi, Lazepeti Osmanurepeşi maktalobaşa amaxtus geç’k’es.

1519 3’anas T’amt’ra, Batumiti ok’atuten çkvaneri ar eyalet’i niktinu. Am regioni 1640 3’anas na goxteret’u Evliya Çelebişi toliten, eyalet’işi xut sancaği antepe rt’u: Canik’i, T’amt’ra, Gonia, 3’aleni Batumi do Jileni Batumi. Lazonaşi ok’rebule Gonia rt’u. Ç’it’anoğapeti; Otena, Sumla, Vi3’e do Arkabi rt’u. Osmanuri maktalek omjoreyulva Uçazuğaş regioni maktaluri unit’epeşa ok’ortu. Kochik, 15 feodalit’e k’oro3xeren: Otena (jur), Bulep, Art’aşeni, Vi3’e, K’ap’iste, Arkabi, K’ise, Xopa, Mak’riali, Gonia, Batumi, Maraditi, Perlevani do Çati. 1851 3’anas Aç’ara, 3’aleni Guria k’ala 3’opxineri na rt’u Lazonaşi sancağişa nik’irinu. 1877-1878 3’anapeşi Osmanuri-Rusuri limaşi çodinas Batumis Rusepek xe gedvesşi Rizini, Lazonaşi sancağiş ok’rebule i3’opxinu.

Rusepek am regionis oakt’ivuşa geç’k’uşen 3’oxle, 17. oş3’anuras andğaneri ndğas Okortura yado na içkinen geografias sum Omape rt’u. Dudnoğa Tbilisi na rt’u Kartlişi Omape; oçildreyulvas K’axetiş Omape do gulvaşk’eleti K’utaisi xes na uğut’u İmeretiş Omape. Am Omapepeşen Kartli do K’axeti İranurepeş, İmereti Osmanurepeş k’ont’rolis rt’u. Yulva Uçazuğaş zuğap’icepe na molişinu sum Omapeşi xe3alas va rt’u. Oçildreşk’ele Soçi-Soxumi Abxaziaşi; Soxumi-Poti Samargaloşi; omjoreşk’ele Poti-Batumi Guriaşi xes rt’u. Sum p’rinsobati Osmanurişa xaraciten mek’ireli rt’u. Omjoregulvaşk’eleti, Sam3xe do Saatabegoşi p’rinsibape rt’u. Am p’rinsepek Muslimanoba k’abuli qves do direk’t’ot Osmanurişa mek’ireli valiloba niktes.

1877-1878 3’anapeşi Osmanuri-Rusuri limaşi çodinas, svaloni na rt’es regionepes do Batumis Rusepek xe gedvesşi, Muslimani Lazepeşi namtinepek Osmanuri dixaşa grup’alurot ixicret’es do İzmitişi sancağiş doloxe na rt’u regionepes dibargines. Osmanuri-Rusuri limapes Lazi guronepek Rusepe k’ala Osmanurepeşk’elen lima qveret’es. 16 Mirk’ani 1921 tariğis Turki-Rusi akt’i ixvenuşiti namtini Muslimani Lazepes xolo Turkiaşa oxicret’u dvaç’ireret’es.

Lazepeşi ç’it’a feluk’apeten na ixvenet’u mazuğarobas, Turkiaşi moşletinuş limas dido beciti tema uğun. Dido silaxi do cepxane Batumişen Samsonişa, Lazepeşi feluk’apeten itirinu. Lazepeti Osmanurişi majura xalk’epe steri, resp’ublik’aş ok’idus guramoba qves do amagi meçes. Gulva Okorturaşi Samargaloş regionis na iğarğalinen Margalurişa xolosoni nena na ğarğalapan Lazepek, Rizinişi Otena, Art’aşeni, Çamlixemşini, Vi3’e; Artvinişi Arkabi, Xopa noğapes; Aç’araşi Batumiş noğaşi gomorgvas; Abxazias do 1877-1878 3’anapeşi Osmanuri-Rusuri limaş oras do ok’ule Osmanuri dixaşa oxicret’uten na dibarges Turkiaşi gulvaluri regionepesti (Adapazari, Duzce, Bolu, Akçakoca, Yalova dç.) didopeten do grup’alurot skidun.