MARGALEPE DO OMARGALEŞİ MESELE Omargale, 15. oş3’anuraşen 1866 3’anas Rusiaş İmp’arat’orobak xe gedvuşakis Dadiani xanedanepeşk’elen iktalet’u. Dadiani xanedanepe Margali rt’esnati Margali oput’arepe do generalurot ocağepe mu puci steri nerenan do entepes umosi p’at’i oğoderenan, oput’arepe eç’opinu gamaçamu, kiras meçamu, hedie steri o3’onu, çeizi yado onu, skindinape do k’vinçepe k’ala oktiru, ç’vineri lukunalepeten tolepe eşoğinu, xura mutepes yoğurdi osvuten ç’vineri mjoraş tude oçvapu, organepe mu ok’vatu do mengaperi zalimuri dulyape iğodinerenan. 1866 3’anas Rusepeşi xe gedvinu şk’ule Soviet’uri gektala k’ala “Kartveli noktinuşi” p’olit’ik’a kogeç’k’u. Mtinurot Soviet’uri gektalaşi maartani 3’anape dido mskva golaxteret’u. Edo xolo çkar ndğa uz’ireri Margali oput’arepek, skidala mutepeşis maartani fara k’oçi yado işinet’es. Aya okro orak na muğu do na muğasunon mogapape oxo3’onapu şeni İsak’i Javunia do Mamanti K’virt’iak, K’azak’işi Gazeti coxoni Margaluri ar gazeta kogamoçkves. Aşoten Kortuli çkar na var uçkit’es varna m3ika na uçkit’es Margali oput’arepek k’omunist’uri sist’emak na muğu mogapa do faidepeşen nananena mutepeşiten ambari aqvasunt’es. Amukti, şovenist’i Kartvelepek na zop’ont’es steri, Margalepe Kortu na var t’es ispat’i qvasunt’u do şamari steri coğabi meçasunt’u. Muşendo idia na ixvenu steri Margalepe Kortu rt’uk’onna P’art’iaşi Lok’aluri K’omit’es aşo ar gazeta gamaçkvinu var çitasunt’u! 1 Mirk’ani 1930 tariğis Okortuleşi K’omunist’uri P’art’iaşi ofi3ialuri gamaçkvalot xut ndğas ar na gamiçkvinasunt’u K’azak’işi Gazeti gamaçkvinus geiç’k’inu. 10 Mirk’ani 1932 tariğişen doniti k’arta ndğas gamaçkvinus geiç’k’inu. Gazetaşi t’iraji 1933 3’anas 17.000 iqveren. İsak’i Javuniak 3 dane Margaluri svara kogamoçkvu. 1920 3’anapesti Okortules, jur Margali gamantanerik na molaşinapt’u ”Omargaleşa avt’onomiuri st’at’u”şi ok’obinu doligzeret’u. Mara na izmonet’u çodina var imancinu. 1926 3’anaşi k’oro3xas 242.990 k’oçi Margali yado iç’arineren. Mara, Soviet’uri go3’oncğoneri St’alini Kortu, umosi t’rajediuri dudk’onsult’ant’i Lavrenti Beria Margali rt’utina, Margali do Lazepeşi asimila3iaşi p’olit’ik’aşa geiç’k’inu. Gazeta, 1 3’anağani 1936 tariğişakis ndğaluri do Margalurot gamiçkvinu. Coxo muşi em tariği şk’ule “K’omunari” yado goiktirinu, Margalurot do Kortulot gamaçkvinus kogeç’k’u. 22 X3ala 1938 tariğis coxo muşi “Mebrjoli” yado goiktirinu do mteli Kortulot gamaçkvinus kogeç’k’u. İsak’i Javunia, ”ok’oniskideri k’ult’urape mordineri k’ult’urapeşa nağen”şi sebebiten iğurinu. Am oğoda şk’ule 1988 3’anaşakis Margalepe şeni çkar mutu var ixvenu. (1975 3’anas Givi Elievak o3’opxinu şeni na ixandu mara andğaneri ndğasti na naqonops Kortuli-Margaluri leksik’onişi xanda dç. met’i). 1989- 1990 3’anapes namtini Margali gamantanerepek na meçes int’erviupeşakis çkar xonari va rt’u. Maartani oğoda, Margali dudp’axi Vano Dgebua dulyamxvenu ar mamgure rt’uşi Kartvelist’i maktalepeşk’elen k’ercoxo muşi Dgebuaz’eşa goktinuşi o3’iramu rt’u. Muşendo Margali ar k’oçi ğnoseri var iqopinet’u. Dido dulyamxvenu na var t’u cuma muşişi k’ercoxo Dgebua yado naşkvinu onç’eloni ar dulya rt’u! Edo ayati ugoç’k’ondinu mçitunan: Nugzar Z’oz’ua Abxazias na skidun Margalepeşen ar teri ren. 1989 3’anas Abxaziaşi t’elevizionişa gamaxtu do 1930 3’anaşen doni Okortules “ofi3ialuri” ar simada na ren Margalepe Kortu yado o3’irinu amuşk’ule k’abuli na var qvasunon ognapu. Simadape muşi ognapuşi; obaxinu, dulya muşişen get’k’oçinu, oxori muşi iroras silaxoni k’oçepeşk’elen mok’itxuten simadape muşi moivaru şeni meç’irinu do nana muşi Kortuli mediaşa gamoçkvinuten skiri muşi ok’abaxat’inu şeni otehdidinu steri hediepe niçinu! Am xalis no3’k’edinuten aşo matkvenan: ”Kortupek xususurot St’alinişen doni Margalepe mutepeşen na şinapan şeni çkar hak’k’i var meçes. Omargalesti na moinz’inet’u do na dvaç’irt’uşen dido na rt’u Margalepe Abxaziaşa p’asivurot uçves.” Omargale xaçkaşi speros dido xampa dixa rt’utina do Margalepe didobaten oput’ari na3ia rt’esnati, xomula Oçildre Abxaziaşa içvines. Edo xolo Xaçkaşi Fak’ult’e Abxaziaşi Soxumi noğas gon3’k’es. Noğira çkineri rt’u: uk’açxe p’roblema var iqvan yado hemi Margalepeşi dido nak’onoba im3ikanasunt’u hemiti, Margalepe na ixvenen k’onari uk’itxu it’alinasunt’u. Am noğiraten, Soviet’iş doloxe timoşletineri na rt’u Abxazia, avt’onomiuri resp’ublik’a oqopinot Okortuleşi Soviet’uri Resp’ublik’as nik’irinu. K’olxaşi gonoşine rt’utina 18. oş3’anuras, Abxazi Çaçba p’rensepe k’ala Abxazi niktineret’u am svape. Margalepeşi dobadona mutepeşişen uçvinu dido manişa ixveneret’u do Abxazias 1886 3’anas % 6 na rt’u Margaliş nufusi, 1959 3’anas % 39 şa, 1988 3’anas % 45,70 şa manz’ineret’u. Abxazi-Abazape dobadona mutepeşis ç’it’a doskideret’es (% 25=100.000). Nufusişi majura k’ortati 110.000 k’oçiten Rusepek, 80.000 k’oçitenti Krist’iani Xemşinepek (Hamşen-Hamşetsu) 3’opxupt’es. Mara Margalepe, Abxazias na skidun “Kortupe” yado niç’arineret’es. Abxazepekti am xali aşo k’abuli qveret’es. Margalepeşi oşkendas Kortupeşi t’ezepes mxuci na meçasunon do ognapasunon dido k’oçi moirdineret’u (Lavrenti Beria, Sergi Mak’alatia, Tedo Jordania, Tedo Saxok’ia, K’onst’ant’in Gamsaxurdia, Zviad Gamsaxurdia). Edo xolo am k’oçepe oxen3aleşi beciti k’ademepes vazife niçineret’u. Soviet’uri p’eriodis Abxazia moşvacinuş regioni rt’u. Nomskvame tabiat’i muşis k’ideri ot’elepeşa dido niginet’u. Soxumiti, Soviet’işi P’arisi yado işinet’u, dido gamantanerik akonaşis skidut’u, oxorcapek bere mutepeşi ak dorinap’t’u. Soviet’i guşibğuşi Abxaziak, Okortuleşen ok’o3’k’inuten timoşletineri oxen3ale oqopinu ak’vandu. Mara Kortupek am xalişa maseyire na doskidasunonan steri var t’es. 1992 3’anas Kortu mencelepek “rk’inaşgzapeşi oçvu” maana oxvenuten Abxazias xe gedves. Oşkurnoni şovenist’uri Kartvelur limaşi slogani aşo rt’u: ”Oşişilya Abxazi yeç’k’vidu şeni, oşişilya Kortu feda oxvenu”. Limaşi iptineri p’eriodepe Kortupe şeni mskva izmoce steri rt’u. Em orapes Okortuleşi go3’oncğoneri, St’alinişi Margali noktine Kartveli faşist’i, Zviad Gamsaxurdia rt’u. Kortupek Soxumis xe gedves do talani qves. Mara Kortupeşi melen k’ele Abxazepe k’ala na ok’uinç’u Ç’erk’ezi, K’azak’i, Çeçeni, K’araçayi steri xalk’epek, Kortupes atxozes do 27 St’aroinaşi ndğas Soxumi kogu3’uğes. Abxazepes xolo xe3ala aqvesşi, % 45,70 na rt’u Kortupe (Kortu yado meç’areli k’oçepeşi irxolo Margali rt’u) Omjore Abxaziaş, Omargaleşi sinoris na geladgin noğa Galişa do Omargaleşa uçves. Margalepe na skidut’u Çamçia, Soxumi, Gudauta, Gagra, Tkuarçali çkar Margali na var skidun artiar Abxazi noğa niktu. Am uçvaşi oras şilyapeten Margali uk’abaxat’onot Abxazi milisepeşk’elen iğurinu. Kortu rt’es yado, ofi3ialurot Kortu niç’arines yado dido p’at’işi nin3’amines. Limaşi p’eriodis (1992-1993) Okortuleşi P’rezident’i Margali Zviad Gamsaxurdia rt’u. Omargaleşi noğa Abaşas na dibadu Zviad Gamsaxurdia do manuşvale xolosoni dost’i muşi Margali Merab K’ostavak, timoşletinobaşi ognapu şk’ule xe3ala ezdes. Gamsaxurdiaşi “Okortule Kortupeşi ren“ yado faşist’i ar sloganiten na geç’k’u seruveni, emuşk’ule emuşenti dido Kartveli faşist’i na ren Eduard Şevardnaz’ek eya gektu şeni p’lanepe oxvenuten diçodu. Abxaziaşi lima k’ala doloxeni ok’ok’idinu geç’k’u. Gamsaxurdia Omargaleşa imt’u. Tbilisi Şevardnaz’eşi k’oçepek okaçes. Margali mucahidepek Kutaisişen çkva iri Gulva Okortules xe gedves. Bekimda antepe timoşletineri Omargaleşi maambare rt’u. Mara Rusiaşi nuşveluten Şevardnaz’es xe3ala aqu do Gamsaxurdiak ti muşi niqvilupt’uşi emus na umxvacupt’u Margali mucahidepe k’ala Omargaleşi 3’alencixaşi noğas xampa Margalepe, ‘Mxedrioni’ coxoni Margalepeşi duşmani Kartveli çeteşk’elen meç’irobaten guiçvinu do oxori mutepeşis paxoni mu na renna ixirinu. Kortupek, Margalepe Kartveli noktes. A3’i Lazepeşa sira moxtu. Kortupeşi doguronepes ‘Didi Sakartvelo’şi xarit’ape go3’oik’iden, xarit’apes T’amt’ra, Rizini, Artvini, Ardahani; “Lazeti-Lazistani” yado işinen, Kartveluri t’elevizionis t’aronepeşi ambari na meçaps k’ulanik, T’amt’ras xe noğiraps do “Çkar Kortus, 1921 3’anas ekonaşi Kortupeşi dixa na rt’u var uçkins. Akonaşi Lazetişi irişen didi noğa ren.” ya zop’ons. Okortuleşi P’rezident’i Mixeil Saak’aşvilişi nana Margali rennati emus Margaluri nena var uçkins edo xolo Turkia na moik’itxu ar oras NTVşa na meçu int’ervius: ”Turkia çkini şeni dido beciti ar dobadona ren. Eşodo Turkias milyonepe k’onari Kortu skidun” ya otkuten Lazepe Kortu yado na şinaps ognapaps. Muşendo Turkias na skidun Kortupeşi mteli nak’onoba 750.000 k’onari ren. Mtinuri Lazepeşa asimila3ia xveneri do nananena goç’k’ondineri iri Laziti elinz’inaşi Lazepeşi nak’onoba 2.500.000 şa nunç’işun. Aşoten 750.000 Kortuşa “Kartveli” ren yado maanaten 2.500.000 Laziti ik’atinaşi ”Milyonepeten Kortu” yeçkindun. Mara Lazepe do Margalepe Kortu yado na ognapaps Saak’aşvilik, 120.000 k’oçi na skidun do antepeşi irxolo Muslimanepek na 3’opxups Batumis, 17 ek’lesia rennati ibadet’işa gon3’k’imeri arxvala 3 cameşa izni meçaps. Am camepesti galendo xonaroni ezani var ok’itxapaps. Muşendo Muslimani na var renanpes raxat’i amt’et’erenan! Edo xolo Kobuletis, 300 Muslimani Batumuri, dulya do geç’areli niçinasunon yado ivaftizinu do Rustavi Tv şen şuronurot i3’irinu. Muşendo Muslimani mahallepe do oput’epeşa çkar mutu var ixvenen. Edo am xalişen Sarpuli Lazepesti mutxanepe anç’en. Çodinurot andğaneri ndğas Margalepek, Okortules Kortupeşi ar k’avmi yado şineri, Abxazia-Okortuleşi limas uk’abaxat’onot didi mç’vini z’ireri, hemi Abxazepe do hemiti Kortupeşk’elen k’ai na var i3’oninen k’oçepe yado gnaperi, a3’i xoloti Galis çveri do dobargineri, usvaloni, udixaloni çadirepes oskedinuşi k’abğa meçapan. Dobadona mutepeşişen mendra na skidun 250.000 Margali... Edo xolo Margalepek, Kortupeşk’elen asimila3ia oxvenuten do minoba mutepeşişen uambaroni “Kortu” oqopinot do “Kortulişi ar dialekt’i” oğarğaluten skidunan. Mengaperot, Turkias na skidun Muslimani k’avmimşine mutepeşi Lazepe steri minoba mutepeşişen uambaroni, ç’umen mu na muğasunonşen uoçkinoni, uimendoni, nik’arbinuşi şkurnaten mele do mole… Emre Ata Lyoizişi