|
ROMANİA DO HUNGARİAŞİ TRANSİLVANİAŞ P'ROBLEMA
Et’nik’uri oxoktinupe do oxoktobape, qini limaşi çodina şk’ule Balk’anepeşi p’olit’ik’aş gomorgvas ağaneburot kogui3’opxinu. 20. oş3’anuraş çodinaşi viti 3’anas na rt’u Yugoslaviaşi limapes, K’osova do Mak’edonias na iqu oxoktinupes, et’nik’uri opağuşi monotkvalepes, na3iaşi k’abğapes, int’erna3ionaluri p’lat’formik eşoki arxvala mao3’k’odale va dvadginu do va oqvapinu edo iptişi Nato do Avrop’aşi Artonobaş oqopinot am pağas askeruli do ek’onomiuri şvelapeş xvenaburot, na iqopuns et’nik’uri oxoktobapeşi daçxiri eşo ar m3ika iqvas nati okiramuşi dulya şeni kaixandineret’u.
Kianak noğira muşi Gyulva Balk’anetis na golaktuşi oras, Balk’anepeşi majurani k’un3’ulisti k’omunist’uri porça muşiş ot’k’oçu şeni na ibodet’u jur dobadonak oşkendaşi doloxe mç’ipaşaşi tolepes çxant’upt’es: Romania do Bulgaria. Jur dobadonaşi xali muşiti, gyulva Balk’anapeşen çkvanerişi oqopinot et’nik’a do p’olit’ik’uri p’roblemape var do, ek’onomiuri ktiraşi gagnaburot kogui3’opxineret’u. Mara xoloti dixa mutepeşiş doloxe eşo jin muşiş gedgineburot k’onari çkvaneri et’nik’aşi xalk’epe na uqonut’es am dobadonepek, am xalk’epeşi p’roblemape k’alati dudi gedvaluşi do mç’ipaşaşi obodinuşi rt’es. Bulgarias 1980 3’anapeşi çodinas Turkiş ok’obğale k’ala na aqveret’u p’roblemape, 1990 3’anapeşi geç’k’apurot Romania k’ala Hungariş et’nik’aş artimajura mutepeşisti dvaqves. Am jur k’elenişi p’roblemas muç’o eşo int’erna3ionaluri ar p’roblemaş ğirsi va uğut’as nati uxuzurobaş monoxtimurot arxvala k’elenurepe şeni var do, eşoki Hungariaş hukumeti do xolo Hungariş et’nik’ak didopete na skiduns Transilvaniaşi t’erit’orias na skidun majura et’nik’aş grup’apeti uxuzureri renan. Eşoki, k’omunist’uri p’art’iaş oras Çavuşeskuşi Hungariş ok’obğale şeni Transilvaniaş gagnaburot p’olit’ik’ape do oğoldodgimoba muşik am t’erit’orias na skidun Germaniş do Romeniş ok’obğalati dido p’at’işi uxuzureri elaskideret’es do xolo eşo am p’at’işi p’olit’ik’apeş sebebite gvalo glaxurot kogoistenaret’es. 1990 3’anapeş geç’k’alaşen doni xonari mutepeşi eşamalus na gyoç’k’es am grup’apek, Romania şkalmek’axtimoni ora muşis tolp’ic me3’k’omileri oqopinuşen na aşkurinet’u ar gnapaşa konotiru: “Transilvanianizmi.” Emuşeniki, ist’oruli ar t’erit’oria na ren do Turkişi ist’orias Erdel coxote na içkinen Transilvanias na uğun et’nik’aşi p’roblemak umoivaroni ar mtini ren. Am t’erit’orias na skidunan Hungarepeşi xali şeni, ist’oriuli ar menda3’k’omilurot oğodobate t’erit’orias moxtanoras muepe na iqvasunon şeni kuniş osimaduş furt’unaşi oxvenu unonan.
Romaniaşi doloxe na skidunan Hungarepek mtelixolo Romaniaş maxarobaşi % 6,7 işi renan. 2002 3’anaş maxarobaşi k’oro3xalas mtelixolo Romaniaşi doloxe 1.447.544 Hungarik maxarobaş kart’alepes doloç’areli ren. Am Hungarepeşi % 99 ik, majura 12 çkvaneri et’nik’ape k’ala artot, Romaniaşi gyulva k’elendo na ren do 103.000 km2 dixaşzima na uğun Transilvanias skidun. Transilvaniaşi am et’nik’uri grup’apeşen 3iganepek (Transilvaniaş 3iganepeşi didopeş nanaşnena mutepeşi Hungaruli ren, eşoki skidalaşi mtelixolo speros Hungaruli nena dido menceloni ixmarupan, dudi mutepeşi Hungarepes ucgişi xolos şinapan, Transilvaniaşi ist’oria, k’ult’ura steri argumantepurot xolo eşo do mtelixolosti Hungaruli gvalo cgiri uçkinan.) mtelixolo Transilvaniaş maxarobaşi % 2,62, Germanepekti % 1,41 renan. Am jur et’nik’aş meti çkar mutuskani Transilvaniaş et’nik’ak mtelixolo Transilvaniaş maxarobaşi % 1 ti varti renan. Transilvaniaşi Hungarepek mtelixolo Transilvaniaşi % 20 3’opxupan. Am t’erit’oriaşi jur noğa na ren Covasna do Hargitaş maxarobaşi eşoki muç’o eşo mtelixolo 3’opxupan. Hungariş ok’obğaleşi % 28 ik 400 km ginz’enoba na uğun Hungaria-Romaniaş sinorepes skidunan, % 16 vana % 18 ok’obğalakti Oşkenda Transilvanias skidunan. Am dixapeş genomskidepekti çkvaneri svapes skidunan. Hungarepek, am t’erit’oriaşi belediepe menceli mutepeşite na okoçapan et’nik’uri ar ok’obğala renan. Am oğodobati lok’aluri maoktalobas Hungarişi dominant’oba kogu3’opxeren.
Romaniaş oktalaşi ok’ortus mç’ipaşaşi komendi3’k’edas na Transilvaniaş t’erit’oriaşi dixapek; Gyulva, Jilentunagyulva do Oşkenda Mordalaş T’erit’oria oqopinot na ren mç’ipaşaşi inagnen. Romaniaşi amuş meti oktalaşi t’erit’oriape muşiti; Jilentunayulva, 3’alentunagyulva, 3’alentuna, 3’alentunayulva, 3ent’ruli do Bukreş İlfovi ren.
|
TÜRKÇE
